Środki na rewaloryzację zabytku...

Usta Prawdy (wł. Bocca della Verità) – okrągły, marmurowy medalion, o średnicy ok. 175 cm, znajdujący się w Rzymie, przedstawia oblicze brodatego bóstwa. Istnieje wiele teorii na temat jego pochodzenia i funkcji. Jego wiek szacowany jest na ponad 2000 lat.
 

W dobie kryzysu pytanie kluczowe… Zadawane nie tylko przez inwestorów, ekonomistów czy przedstawicieli sfery biznesu i finansów: skąd wziąć środki … Burzy ono również spokój właściciela zabytku, który po wielu latach pukania do urzędów, licznych wyrokach i apelacjach sądowych, wreszcie wchodzi w posiadanie własności po swoich przodkach.

Stając przed zdewastowaną nieruchomością ze smutkiem konstatuje, że wspaniałe niegdyś dworek i park, które znał ze zdjęć i obrazów przechowywanych w domu, natychmiast potrzebują zastrzyku pieniędzy, aby dotrwały do czasu nim dorosną wnuki…

…Marzenia i plany z młodości

Złorzeczy urzędnikom, że nie troszczyli się o podstawową choćby konserwację sypiącego się dachu, popękanych rynien czy też zawilgotniałych tynków przyziemia nieruchomości, znajdującej się w gminnej ewidencji zabytków. Z niepokojem spogląda na zarys alei parku, ginącej w trawie i samosiejkach, nieliczne kępy szlachetnych krzewów i smętne kikuty starych akacji, kasztanowców, klonów i lip…

Wracają marzenia i plany z czasów młodości, kiedy po studiach obiecywali sobie z żoną, że odzyskają tą nieruchomość, która do końca wojny należała do dziadka. Zdobędą środki własną pracą, są przecież zdrowi, mają dobre zawody i ogromną determinację do działania. Nic więc nie stoi na przeszkodzie, żeby urzeczywistnili swoje plany.

A teraz, jak na ironię, zaskakuje go przykra refleksja… Zamiast odczuwać satysfakcję, radość, że nareszcie… Dostrzega, że nie takiego finału sprawy oczekiwał. Przed oczami jaskrawo jawi mu się niemal całkowity upadek zabytkowego dworu przez kilkadziesiąt lat zarządzania nim przez gminę, czyli obcych, przypadkowych ludzi, niewrażliwych na „cudzą”, a więc „niczyją”, jak zwykli mówić, własność. Kiedy przeszukuje internetowe strony znajduje liczne przykłady zaniedbania zabytkowych obiektów ze strony, odpowiedzialnej za to dziedzictwo w świetle prawa, administracji samorządowej i państwowej.

Nawet doraźne kontrole i inspekcje Najwyższej Izby Kontroli nie są w stanie zahamować i odwrócić tendencji głębokich zaniedbań urzędniczych w dziedzinie ochrony i konserwacji zabytków. Raporty NIK powiększają tylko negatywną statystykę a wnioski i zalecenia z ogromnym trudem przebijają się do świadomości wykonawczej odpowiedzialnych organów i osób.

„Papierowa ochrona zabytków”…

Na jednym z blogów natrafia na cykl publikacji pt. „Papierowa ochrona zabytków w Polsce”. Autorzy śledzący i opisujący sprawy podobne do jego własnej, są głównie prawnikami lub szefami znanych firm konserwacji i rewaloryzacji zabytków, którzy osobiście występowali przed sądami w imię ochrony i przywrócenia zabytków prawowitym właścicielom. Analizowali na podstawie dokumentów postępowanie spadkowe oraz działania przetargowe urzędów, które często, nawet po przydzieleniu środków na konserwację zabytku, były niweczone przez firmy słabo przygotowane do wykonawstwa tego rodzaju prac, stosujące najtańsze materiały i technologie. Wygrywały jednak przetargi, bo oferowały najniższe koszty realizacji robót, odpowiadające urzędnikom, dla których nie liczyła się jakość i fachowość lecz ilość „ratowanych” obiektów. Ilość, która w opinii doświadczonych konserwatorów i wybitnych specjalistów w branży, oznaczała po niedługim czasie przeciwieństwo jakości. Zabytki w okresie kilku, kilkunastu lat po przeprowadzonych zabiegach rewaloryzacyjnych przy użyciu, w wielu przypadkach, „taniej chemii” zamiast odpowiednich naturalnych materiałów, popadały najczęściej w większą ruinę niż ta, w jakiej znajdowały się przed podjęciem prac.

Publikacje pomogły przetrwać trudny okres, do świadomości nowo upieczonego właściciela dotarło wreszcie, że gorycz jest też udziałem innych ludzi, znajdujących się w podobnej sytuacji. Postanawia, że należy podjąć wszelkie działania, aby ratować dworek i jego otoczenie. Nie można się poddawać, kiedy pojawia się jakakolwiek szansa… Wtedy zrozumiał również, że dzięki tym publikacjom odnalazł drogę postępowania. Zaczyna studiować przepisy o ochronie zabytków, pisma konserwatorskie, oferty firm konserwacji zabytków. Wreszcie, umawia się na rozmowy z fachowcami, jeździ na targi i wystawy konserwacji zabytków odbywające się w kraju. Zgromadzona wiedza zaczyna go pasjonować na tyle, żeby podjąć niestacjonarne studia podyplomowe w dziedzinie konserwacji na jednym ze znanych wydziałów architektury.

… Skąd wziąć pieniądze ?

A pieniądze, skąd wziąć środki na inwestowanie w zabytek… Rozpatrywali z żoną różne możliwości: pożyczka części brakujących środków od znajomych, chociaż wariant zdawałoby się wygodny został jednak odrzucony ze względów towarzyskich i honorowych. Kredyt bankowy nie wchodził w grę - nie chcieli się zadłużać w tych niepewnych latach na wiele lat, a także wiązać poręczycieli. Pozostał jeszcze kredyt pod zastaw hipoteczny domu… Uznali to rozwiązanie za możliwe i wygodne do przyjęcia, bowiem nie wymagało dodatkowych zobowiązań poza własnym obciążeniem.

Kiedy zaczęli się rozglądać za bankiem, który udzieliłby kredytu hipotecznego na korzystnych warunkach, ktoś ze znajomych wskazał im jeszcze inną możliwość, z której sam skorzystał… Mąż przypomniał sobie, że studiując przepisy ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, natknął się na kilka artykułów regulujących zasady udzielania dotacji celowej z budżetu państwa. Przeznaczona jest ona na dofinansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków. Właściwie to ich zabytek spełniał warunki określone w ustawie. Składając wniosek solidnie przegotowany , według wskazówek znajomego, mogli się ubiegać o dotację nawet w wysokości 50% nakładów koniecznych na wykonanie wszystkich robót ustalonych w kosztorysie zatwierdzonym przez wojewódzkiego konserwatora zabytków. Projekt kosztorysu, wykonany przez kolegę architekta, został złożony w wojewódzkim urzędzie ochrony zabytków i oczekiwał na rozpatrzenie.

Link programy i priorytety MKiDN…

Raz kozie śmierć, pomyślał zadowolony, że sprawy przybierają przynajmniej właściwy obrót, i kliknął w laptopie na stronie głównej witryny Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego po zakładką „Na skróty” link „programy ministra”. Znalazł właściwy program: Dziedzictwo Kulturowe Priorytet 1: „Rewaloryzacja zabytków nieruchomych i ruchomych”, o który chodziło… Zgromadził na biurku wszystkie potrzebne dokumenty i upewnił się, czy nabór wniosków na termin jesień – wiosna jest aktualny. Bez trudu pobrał niezbędne materiały z programu do złożenia wniosku – regulamin, instrukcję, wzorcowy wniosek… Kiedy zapoznał się z nimi, założył konto i postępował dalej zgodnie z instrukcją… Nic prostszego, pomyślał, gdy właściciel ma koncepcję rewaloryzacji obiektu zabytkowego, uzyskał niezbędne pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków, w tym zatwierdzony kosztorys robót, no i oczywiście posiada źródła, przynajmniej częściowego, finansowania robót.

Był przekonany, że połowę niezbędnych środków własnych na tą inwestycję życia zgromadzą z żoną. Liczył, że drugą połowę kwoty pozyska z dotacji celowej ministerstwa. Zdążył się zorientować jak wielu wnioskodawców zabiega o dofinansowanie: najliczniej w tej kolejce ustawiają się parafie i związki wyznaniowe, firmy prywatne, stowarzyszenia posiadające zabytki. Ale też spora rzesza prywatnych właścicieli zabytków zamierza skorzystać z dobrodziejstwa dotacji. Trudno się dziwić, wszak dziedzictwo kulturowe bez względu na rodzaj własności i osobę właściciela jest własnością narodową. Chociaż, ze względu na kryzys, te kilkadziesiąt milionów złotych z budżetu państwa przeznaczonych na rewaloryzację zabytków, to skromna kwota. Jednak zawsze jakieś kilkaset obiektów otrzyma środki na konieczne prace przy zabytkach.

Może wśród nich znajdzie się nowo upieczony właściciel zabytku. Szanse na pomyślną opinię komisji a następnie decyzję ministra mają wszyscy, którzy złożyli swoje wnioski, zwłaszcza ci, których wnioski spełniają formalne i merytoryczne kryteria, określone w ustawie i instrukcji.

KEN

Plan ochrony zabytków – krok po kroku...

Metodyka opracowania planu ochrony zabytków. Poradnik
Mamy środek lata, początek sierpnia a ja proponuję temat planowania ochrony zabytków… Niektórym czas kanikuły może wydać się nieodpowiedni  na takie przedsięwzięcia. Z doświadczenia jednak wynika co innego. Tak naprawdę to każdy czas jest dobry, aby zadbać o ochronę zabytków. Zawczasu prognozować zagrożenie, planować sposoby zapobiegania, przeciwdziałania oraz  zabezpieczenia zabytków nieruchomych i zbiorów, kiedy nie jest za późno.  Przysłowiowe budowanie wałów, kiedy powódź zalewa okoliczne tereny i miejscowości, jak to się zdarza w życiu, to trud nie tylko spóźniony, co często daremny.
Problem w szczególności dotyczy organów administracji samorządowej stopnia gminy i, w mniejszym rozmiarze,  powiatu, a zwłaszcza – jak wykazują statystyki wojewódzkich konserwatorów zabytków – kierowników jednostek organizacyjnych posiadających zabytki, które, w świetle obowiązującego prawa krajowego, podlegają ochronie. Adresaci najczęściej znają dotyczące ich przepisy rozporządzenia Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i  sytuacji kryzysowych. Gorzej, jako się rzekło, z ich realizacją.

…KRÓTKI PRZYSPIESZONY KURS

Dlatego przypomnę tylko dwa kluczowe postanowienia  cytowanego aktu.  Warto pamiętać, że przepis par. 3 ujmuje zwięźle zawartość planu i wyszczególnia literalnie dokumenty planistyczne, jakie należy sporządzić. Natomiast przepis par. 4, wiążący bezpośrednio wykonawców, wskazuje procedurę postępowania przy wykonywaniu planu i określa konkretnie odpowiedzialność organów i osób.
Kiedy zatem w lipcu, zamiast słonecznej aury, natura zesłała nam „lipcopad”, jak mawiali ludzie, a nad naszym krajem utrzymywały się ulewy i burze  grożąc powtórką groźnych powodzi i podtopień  z ubiegłego roku, przypomniałem sobie o zniszczeniach wielu zabytków, jakie się wówczas dokonały. Czy wyciągnięto wnioski z tej dramatycznej lekcji? Trudno powiedzieć, obserwując tegoroczne zmagania z zalewaniem miejscowości i miast, a także podtopieniami nieruchomości. Pomyślałem, że nie od rzeczy będzie wrócić do sprawy niewykonanych jeszcze tu i ówdzie planów, a także  zaproponować krótki, przyspieszony kurs, krok po kroku, jak wykonać ten ważny dokument - plan ochrony zabytków?
Nie święci garnki lepią, jak mówi porzekadło, może zabierzmy się razem do tej planistycznej roboty…
Na początek ustalmy czym jest plan ochrony zabytków?
Najkrócej ujmując, taki plan ochrony zabytków jest dokumentem określającym zamiar i sposób działania właściciela lub odpowiedniego stopnia organu administracji w sytuacji realnego zagrożenia pozostających pod jego pieczą obiektów zabytkowych lub zbiorów, albo też i jednych i drugich. Istotną cechą planu jest jego realność, co w praktyce oznacza dostosowanie planowanych przedsięwzięć zapobiegawczych, ochronnych i ratowniczych do rodzaju i stopnia zagrożenia przewidywanego w miejscu usytuowania zabytku, zespołu zabytków, bądź też zasobu najcenniejszych zabytków na obszarze gminy, powiatu czy województwa. W planie uwzględnia się również niezbędne siły i środki oraz przedsięwzięcia w poszczególnych etapach ochrony zabytków i czas ich wykonania. Oczywiście, biorąc pod uwagę własne możliwości oraz potrzeby, które można zgłaszać do właściwego terytorialnie organu administracji publicznej.

SKŁADNIKI I REALNOŚĆ PLANU…

Metodyka opracowania planu ochrony zabytków - gmina, powiat. Poradnik

Albowiem realność planu to podstawowa gwarancja jego użyteczności w przypadku zaistnienia zagrożenia. Zatem planowanie ochrony zabytku (zabytków nieruchomych, w tym również sakralnych) wymaga nie tylko wnikliwej analizy rodzaju i stopnia zagrożenia całego obiektu, ważnych detali architektonicznych jak i poszczególnych elementów stanowiących jego wyposażenie.
Warto również zauważyć, iż taki dokument planistyczny jest zatem określoną koncepcją działania kierownika jednostki organizacyjnej (administratora parafii, rządcy kościoła) i odpowiedniego stopnia organu administracji publicznej.
Szczegółową strukturę planu ochrony zabytków jednostki organizacyjnej (muzeum, biblioteki, parafii, kościoła itp.), opis podstawowych dokumentów cząstkowych oraz wzory znaków taktycznych, wykazów i formularzy zawiera „Instrukcja przygotowania i realizacji planów ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych”, stanowiąca Załącznik do cytowanego rozporządzenia Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 roku. Praca z „Instrukcją...” pozwala lepiej zrozumieć zadania stawiane wykonawcom planów, jak również nakazane procedury. Wszakże zapisy wykonawcze wymagają również adaptacji do rzeczywistych uwarunkowań konkretnego obiektu i wynikających z nich działań i potrzeb realizacyjnych.
Jakie zatem czynności powinien przedsięwziąć kierownik jednostki organizacyjnej posiadającej zabytki, żeby opracować plan ochrony zabytku, który spełniałby wymogi realności i użyteczności oraz zasadę zgodności działania z planem przedsięwzięć właściwego zespołu reagowania kryzysowego i jednostek ratowniczych działających w systemie obrony cywilnej.
Krok pierwszy – rozpoczynamy od najzwyklejszego ustalenie stanu zasobu zabytków nieruchomych i ruchomych podlegających ochronie. Wielce pomocna w tym swoistym bilansie może okazać się ewidencja zabytków prowadzona przez właściwe organy administracji publicznej  i ochrony zabytków (wójt lub burmistrz, prezydent miasta, wojewódzki konserwator zabytków). W przypadku muzeum lub biblioteki, posiadającej narodowy zasób biblioteczny, warto przy okazji pracy nad planem sprawdzić, czy zgromadzone zasoby zabytków ruchomych odpowiadają zapisom w księgach inwentarzowych.  Jeśli chodzi o obiekty sakralne, prowadzą one własną ewidencję dzieł sztuki kościelnej parafii czy kościoła, sporządzona zgodnie z postanowieniami „Norm...”, która może być podstawą  określenia aktualnego stanu zabytków.
Przy sposobności warto również dokonać oceny: stanu utrzymania i zabezpieczenia zabytków przed pożarem, włamaniem i kradzieżą oraz innymi możliwymi zagrożeniami. Sprawdzić sprawność systemów zabezpieczeń i alarmowania, a także stan dróg dojazdowych do obiektu, miejsc i możliwości poboru wody, itp.

PROGNOZOWANIE ZAGROŻEŃ TO KLUCZ…

Krok drugi  - polega na uzyskanie danych o prognozowanych zagrożeniach obiektu (obiektów) zabytkowego, a tym samym potwierdzenie własnych obserwacji i ustaleń, w gminnym zespole reagowania lub miejskim zespole zarządzania kryzysowego (w dużych aglomeracjach będzie to biuro bezpieczeństwa i zarządzania kryzysowego). Odwiedzając taki zespół można również ustalić (ewentualnie uzgodnić), czy przewiduje się wydzielenie określonych jednostek ratownictwa (jakie siły i środki), działających w systemie obrony cywilnej, do akcji ratowniczych na wypadek zagrożenia zabytków jednostki organizacyjnej. Można też wymienić informacje dotyczące systemu łączności (środki i sygnały). W ten sposób realizuje się również zasada spójności danych zawartych w planie ochrony zabytków z danymi zamieszczonymi w planie odpowiedniego  organu zarządzania kryzysowego i obrony cywilnej, a także działaniami przewidywanymi przez te organy w sytuacjach wystąpienia zagrożeń.
Krok trzeci – jeśli dysponujemy danymi o zasobach i o realnych zagrożeniach zabytków należałoby w oparciu o te informacje przeprowadzić oględziny obiektu, jego części, cennych detali wystroju architektonicznego, jak również usytuowania i bezpieczeństwa zbiorów czy zabytkowego wyposażenia np. świątyni, pałacu lub zamku. Na tej podstawie można przyjąć  ustalenia precyzujące, które z części obiektu, detali czy muzealiów mogą być najbardziej wrażliwe lub narażone na określone zagrożenia. Kierownik jednostki organizacyjnej (w przypadku obiektu sakralnego - administrator parafii lub rządca kościoła) może zaprosić do pomocy w tych czynnościach i wypracowaniu wniosków ekspertów lub osoby, posiadające odpowiednie przygotowanie i doświadczenie zawodowe (np. inżyniera architekta, specjalistę od ochrony obiektów, strażaka, policjanta).
Krok czwarty - wnioski z przeprowadzonej analizy zagrożenia oraz oględzin administrowanych obiektów zabytkowych są niezbędne do sporządzenia głównego dokumentu cząstkowego planu, jakim jest – wspomniany wyżej zamiar działania. W dokumencie tym należałoby ująć w sposób przejrzysty całą strategię ochrony zabytku (zabytków) przed możliwymi zagrożeniami, uwzględniając poszczególne etapy działania. Zespół współpracujący z kierownikiem jednostki organizacyjnej lub wspierający  administratora parafii czy rządcę kościoła w przeprowadzeniu analizy i wypracowaniu wniosków, może z powodzeniem współpracować także w określeniu  takiej strategii, będącej swoistą myślą przewodnią całego planu ochrony obiektu.
Krok piąty - dysponując zatem opracowanym zamiarem działania można przystąpić do wykonania innych dokumentów cząstkowych planu, które powinny szczegółowo wypełniać myśl przewodnią konkretnymi przedsięwzięciami planistycznymi, wykazami i schematami. Spośród wymienionych w „Instrukcji...” zaleceń i wzorów dokumentów należy przede wszystkim uwzględnić następujące, dostosowując je do specyfiki obiektu (obiektów) zabytkowego:
A. Składniki części planu ochrony odnoszące się do zabytku (zespołu zabytków) nieruchomego:

• „Plan (mapa w małej skali) usytuowania obiektu zabytkowego” – powinny  przedstawiać w formie graficznej: obiekt, jego dowiązanie  do przyległego terenu, a zwłaszcza do lokalnych dróg i szlaków komunikacyjnych oraz innych obiektów, a także źródła ewentualnych zagrożeń, itp. Znaki taktyczne, którymi należy się posłużyć przy sporządzaniu planu, są zamieszczone w załączniku nr 1 do „Instrukcji...”. Do planu można dołączyć fotogram obiektu podlegającego ochronie oraz szkice rzutów poziomych;

• „Karta projektowa” (pkt 4, ppkt 2 „Instrukcji...”) – zawiera szkic, ukazujący sposób technicznego zabezpieczenia cennych detali architektonicznych nieruchomego zabytku (np. portal, tympanon, rzeźba, freski), wykaz prac i materiałów, kalkulację sił i środków oraz czasu  wykonania prac zabezpieczających. Zadania i czynności opisane w „Karcie...” realizuje się w razie konfliktu zbrojnego. Typowe rozwiązania technicznych prac zabezpieczających oraz wykaz wzorów tych dokumentów zawiera opracowanie Ministerstwa Kultury i Sztuki pt. „Ogólne zasady realizacji technicznych prac zabezpieczenia nieruchomych dóbr kultury na wypadek konfliktu zbrojnego”, które jest dostępne w Wojewódzkim Urzędzie Ochrony Zabytków.

• Organizacja prac zabezpieczających I i II kolejności (załącznik nr 2 do „Instrukcji...”) – cenne elementy wystroju architektonicznego planowane do zabezpieczenia w razie konfliktu zbrojnego można przedstawić również na fotografiach;

• „Plan oznakowania obiektu (obiektów) zabytkowego znakiem rozpoznawczym Konwencji haskiej” – sporządza się graficznie ze wskazaniem miejsc rozmieszczenia znaków  (wzór i rozmiary znaku zawiera załącznik nr 3 do „Instrukcji...”);

B. Składniki części planu ochrony dotyczące zabytków ruchomych:

• „Wykaz zbiorczy zabytków ruchomych” (wzór wykazu zawiera załącznik nr 4 do „Instrukcji...”);

• „Wykaz kart tożsamości” (wzór „Karty tożsamości” przedstawiono w załączniku nr 5 do „Instrukcji...”);

• „Napisy na opakowaniach ruchomych zabytków sakralnych” (wzory napisów zaprezentowano w załączniku nr 6 do „Instrukcji...”);

• „Wykazy (spisy) ruchomych zabytków sakralnych z numerami ewidencji i opakowań” (wzór zawiera załącznik nr 7 do „Instrukcji...”).

W przypadku planowania ukrycia cennych ruchomych zabytków w razie zagrożenia konfliktem zbrojnym  zalecane jest ukrycie i zabezpieczenie zabytków w obiekcie (odpowiednio przygotowane pomieszczenie, sejf czy szafy ognioodporne) lub najbliższym jego otoczeniu.

OBOWIĄZUJĄCE WYMOGI I PROCEDURY…

Krok szósty - w dalszych pracach planistycznych warto pamiętać o kilku podstawowych wymogach:
po pierwsze – plan ochrony stanowi jeden dokument, w którym wydziela się część dotyczącą ochrony zabytku nieruchomego (np.: CZĘŚĆ I – ORGANIZACJA I SPOSÓB OCHRONY PAŁACU STASZYCA oraz część obejmującą ochronę zabytków ruchomych (np.: CZĘŚĆ II ORGANIZACJA I SPOSÓB OCHRONY ZABYTKÓW RUCHOMYCH  PAŁACU STASZYCA). W części I należałoby zamieścić niezbędne (m.in. wymienione wyżej) dokumenty opisowe i graficzne (plan usytuowania pałacu, karta projektowa, szkice, zdjęcia itp.) oraz inne załączniki związane merytorycznie z ochroną obiektu nieruchomego. Część II powinna zawierać m.in. wyszczególnione wyżej dokumenty lub ich wzory oraz niezbędne załączniki w formie spisów, tabel, fotografii itp. Spis treści, umieszczony na początku planu, musi przejrzyście i precyzyjnie informować o poszczególnych częściach planu oraz dotyczących ich dokumentach cząstkowych i załącznikach – powinien stanowić swoisty przewodnik po elementach składowych planu;
po drugie – forma strony tytułowej planu, której wzoru nie zamieszczono w załącznikach do „Instrukcji...”, powinna również odpowiadać odpowiednim ustaleniom zawartym w rozporządzeniu. Przede wszystkim tytuł planu przyjmuje się zgodnie z przepisem § 4 ust. 1 rozporządzenia – jego przykładowe brzmienie może być następujące: PLAN OCHRONY ZABYTKÓW PAŁACU STASZYCA NA WYPADEK KONFLIKTU ZBROJNEGO I SYTUACJI KRYZYSOWYCH. W górnej lewej części strony tytułowej umieszcza się napis: pierwszy wiersz – Zatwierdzam, a w drugim wierszu podaje się nazwę organu zatwierdzającego, np. Prezydent Krakowa. W dolnej części strony od lewej umieszcza się napis: Uzgodniono, natomiast w drugim wierszu podaje się nazwę organu ochrony zabytków uzgadniającego, np. Małopolski Wojewódzki Konserwator Zabytków. W prawym dolnym rogu  strony tytułowej podaje się pełną nazwę stanowiska (funkcji) wykonawcy planu oraz imię i nazwisko oraz kładzie się pieczęć herbową instytucji.
Krok siódmy - wreszcie, jako finalne można uznać czynności związane z procedurami uzgodnienia i zatwierdzenia planu ochrony zabytków, jego przechowywania i aktualizacji.
Procedura uzgodnienia i zatwierdzania planu ochrony zabytków jednostki organizacyjnej (parafii, kościoła) wynika z par. 4 ust. 1 rozporządzenia i wiąże kierownika jednostki organizacyjnej, a także administratora parafii lub rządcę kościoła. Opracowany plan ochrony zabytkowego obiektu należy uzgodnić z wojewódzkim konserwatorem zabytków, który w świetle przepisów ustawy i rozporządzenia jest organem ochrony zabytków właściwym w zakresie uzgodnienia dokumentu bądź też wskazania w nim nieprawidłowości i oznaczenia terminu ich usunięcia. Uzgodniony plan ochrony zabytku (zabytków), w zależności od właściwości miejscowego organu administracji samorządowej, przedstawia się do zatwierdzenia wójtowi gminy lub burmistrzowi, prezydentowi miasta.
Procedurę przechowywania planu ochrony zabytków jednostki organizacyjnej, w tym parafii lub kościoła, określa przepis § 5 ust. 2 pkt 1, zgodnie z którym plan na tym poziomie organizacyjnym sporządza się w trzech egzemplarzach. Postępowanie z zatwierdzonym dokumentem jest następujące: pierwszy egzemplarz planu pozostaje u wykonawcy; drugi egzemplarz przekazuje się właściwemu terenowemu organowi obrony cywilnej; natomiast trzeci egzemplarz należy przekazać organowi ochrony zabytków - właściwemu ze względu na miejsce usytuowania obiektu wojewódzkiemu konserwatorowi zabytków).
Procedura aktualizacji dokumentu ochrony zabytków, określona w § 5 ust. 1, jest jednolita dla wszystkich planów i zgodnie z nią plany aktualizuje się w terminie do 31 marca każdego roku, według stanu na dzień 31 grudnia roku poprzedniego. W karcie aktualizacji planu dokonuje się wpisów dotyczących: zmian stanu zabytków i miejsca ich stałego eksponowania bądź przechowywania; organizacji i sposobu ochrony; a także innych zmian mających istotny wpływ na kształt i zawartość dokumentu planistycznego. Kopie wpisów aktualizacyjnych przesyła się organom, które są w posiadaniu drugiego i trzeciego egzemplarza dokumentu.

KILKA UWAG NA ZAKOŃCZENIE

Mogą się one okazać przydatne w poszczególnych fazach pracy nad sporządzaniem planu. 
Przed przystąpieniem do wykonania dokumentu planistycznego warto zapoznać się z obowiązującymi aktami prawnymi przywołanymi w artykule. Prześledzenie przepisów odnoszących się do zasad planowania ochrony zabytków w jednostce organizacyjnej na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych pozwoli ustalić najważniejsze problemy do rozwiązania i ukierunkować pracę wykonawcy (wykonawców).
W miarę możliwości i posiadanego czasu warto zapoznać się z literaturą ujmującą tę problematykę w różnych kontekstach – niektóre podstawowe pozycje wskazano w artykule, jak choćby publikacje Kazimierza Nicińskiego: „Metodyka opracowania planu ochrony zabytków. Poradnik” lub „Metodyka opracowania planu ochrony zabytków – Gmina, Powiat. Poradnik. W sprawach zabytków sakralnych i sztuki kościelnej godne polecenia jest wydawnictwo Ks. prof. Janusza St. Pasierba „Ochrona zabytków sztuki kościelnej”, Warszawa 1995, jak również „Normy postępowania w sprawach sztuki kościelnej”, ustanowione przez Konferencję Episkopatu Polski, które obowiązują od 1 kwietnia 1973 roku.
Jeśli rozwiązanie pewnych spraw okaże się nazbyt trudne bądź też zrodzi wątpliwości wykonawcy, należy skorzystać z możliwości konsultacji z osobami kompetentnymi w zakresie ochrony zabytków (historycy sztuki, architekci, muzealnicy itp.) lub też szukać pomocy w wojewódzkim urzędzie ochrony zabytków.
Wartościowy może okazać się również udział w tematycznym szkoleniu, organizowanym przez organ ochrony zabytków, bądź też organy zarządzania kryzysowego lub obrony cywilnej urzędów administracji publicznej.

                                                                                                      KEN

Jak zarejestrować zabytek ?

Założenie dworsko-parkowe z początku XIX wieku w województwie pomorskim (własność prywatna)

„Mam zabytek w dużym mieście”, pisze pewna pani na blogu, „i nie wiem jak go zarejestrować, żeby było widać, że jestem właścicielką zabytkowej willi… Spodobał mi się ten znak błękitnej tarczy i chciałabym , żeby wyróżniał też moją nieruchomość.”

Ktoś inny znowu ogłasza, że odziedziczył po dziadku dziewiętnastowieczny dworek, który pragnąłby wyremontować, lecz nie jest zorientowany, czy dziadkowy spadek należy do zabytków i czy może liczyć na wsparcie gminy przy jego renowacji. A w ogóle, pisze ów pan, szczęśliwy ale zarazem zdesperowany, nie mam pojęcia od czego by zacząć i ile muszę posiadać pieniędzy, żeby cokolwiek ruszyć z miejsca…

Poznałem też przez Internet hobbystę zapatrzonego w kolekcjonowanie motorów z okresu II wojny światowej, który zgromadził, głównie przez transakcje kupna i wymiany, kilka maszyn niemieckich, rosyjskich i włoskich. Teraz zapytuje czy może zalegalizować ten „skarb” jako zabytki?

I jak tu nie uwierzyć, że głowa może rozboleć od nadmiaru szczęścia? Ludzie posiadają historyczne nieruchomości, bądź też zgromadzili wojenne motory (lub obrazy czy inne klejnoty), a więc kolekcję ruchomości i nie są pewni co mają teraz począć, aby stać się właścicielami zabytków…

W naszym kraju, tak szczęśliwie się składa, wiele z tych spraw regulują odpowiednie przepisy. Są też odpowiednie służby zajmujące się konserwacją i ochroną zabytków.

Jak zatem rozpocząć własne postępowanie? Na początek należałoby ustalić czy w przytoczonych przypadkach mamy do czynienia z zabytkami.

Ustalenie takie ma znaczenie kluczowe. Jeśli bowiem okaże się, że nasza nieruchomość jest wpisana do rejestru zabytków, co oznacza, że jest zabytkiem, daje nam to podstawę do ubiegania się na przykład o dotację na dofinansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku. Wysokość tej dotacji może wynosić do 50% nakładów koniecznych, nie więcej jednak, w określonych w ustawie uwarunkowaniach, niż 100%. (Ale dotacja to szersza kwestia, wymagająca odrębnego omówienia).

Właściwy w tych sprawach jest wojewódzki konserwator zabytków, którego urząd posiada siedzibę w stolicy każdego województwa – z wyjątkiem województwa podkarpackiego, gdzie urząd usytuowany jest w Przemyślu. Ponadto w większych miastach dużych województw, w których zarejestrowana jest znaczna ilość zabytków, tworzy się delegatury wojewódzkiego urzędu ochrony zabytków, określa ich zasięg terytorialny i powołuje kierownika delegatury. Warto też wiedzieć, że w wielu aglomeracjach, jak Kraków, Warszawa, Gdańsk, Wrocław i innych, oprócz wojewódzkiego urzędu ochrony zabytków funkcjonuje miejski konserwator zabytków wraz ze swoją odpowiednią służbą konserwatorską.

Aby zatem ustalić, czy posiadana nieruchomość bądź też kolekcja rzeczy ruchomych są zabytkami, można to sprawdzić w jednym z tych urzędów. Otóż wojewódzki konserwator zabytków, zgodnie z przepisami ustawy z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, prowadzi rejestr zabytków znajdujących się na obszarze województwa oraz wojewódzką ewidencję zabytków, a ponadto gromadzi dokumentację poszczególnych zabytków.

Udając się do wojewódzkiego urzędu ochrony zabytków powinniśmy zabrać ze sobą akt własności nieruchomości, można też wziąć ze sobą aktualne zdjęcia przedmiotowego obiektu. W urzędzie zostaniemy skierowani do działu rejestrów, gdzie pracownik urzędu ustali, czy zabytek, który stanowi naszą własność, jest wpisany do rejestru zabytków nieruchomych. Po uzyskaniu pozytywnej odpowiedzi, możemy uzyskać darmowy wypis (kopię) dokumentu stanowiącego wpis do rejestru, jak również kopie zebranej na temat zabytku dokumentacji opisowej i fotograficznej. W urzędzie można dowiedzieć się przy okazji, w jaki sposób np. ubiegać się o dotację na prace przy zabytku.

Warto dodać, że wstępne ustalenia dotyczące zabytku będącego naszą własnością, można poczynić w urzędzie gminy czy miasta, bez konieczności udawania się do wojewódzkiego urzędu ochrony zabytków. Albowiem, zgodnie z obowiązującymi przepisami, wójt, burmistrz czy prezydent miasta prowadzą gminną ewidencję zabytków nieruchomych z terenu gminy, które są objęte wojewódzką ewidencją zabytków. Na podstawie znajdującego się w urzędzie zbioru kart adresowych, przy pomocy pracownika urzędu, z łatwością można będzie potwierdzić dane dotyczące interesującego nas zabytku.

Jeśli natomiast okaże się, że nasza zabytkowa nieruchomość nie figuruje w rejestrze zabytków wojewódzkiego konserwatora zabytków, można podjąć starania o dokonanie stosownego wpisu. Czynności warto załatwić przy okazji tej samej wizyty. Wymaga to przede wszystkim złożenia przez właściciela obiektu lub użytkownika wieczystego gruntu, na którym jest usytuowany zabytek, wniosku o jego wpis do rejestru zabytków. Po pozytywnym rozpatrzeniu wniosku, który może wymagać np. dokonania oględzin obiektu czy też sprawdzenia jego dokumentacji, wojewódzki konserwator zabytków wydaje decyzję o wpisie obiektu do rejestru zabytków nieruchomych pod określonym numerem rejestru i z datą wydania decyzji. Do rejestru może być również wpisane otoczenie zabytku, nazwa historyczna bądź geograficzna lub też nazwa utrwalona w tradycji tego zabytku. (Zasady umieszczania na zabytku nieruchomym wpisanym do rejestru znaku błękitnej tarczy z napisem „Zabytek chroniony prawem” zostały omówione w odrębnym spocie „Nobilitująca błękitna Tarcza”.

W przypadku wpisu do rejestru zabytków ruchomych, np. rzeczonej kolekcji motorów, w pierwszej kolejności należy zgromadzić dokumenty dotyczące własności obiektów zabytkowych. Następnie uzyskać opinie uprawnionych ekspertów, czy motory, a właściwie poszczególne modele motorów (każdy z osobna), spełniają wymogi dotyczące zabytków motoryzacji, np. czy ich budowa, wyposażenie i oznakowania są oryginalne oraz kompletne, itp. Określić czy motory będą eksponowane w jakimś stałym pomieszczeniu czy też będą czasowo dopuszczone do ruchu jako pojazdy zabytkowe (odpowiednia tablica rejestracyjna) na czas zlotu lub pokazu takich pojazdów. Wystąpienie z wnioskiem do wojewódzkiego konserwatora zabytków o wpis do rejestru zabytków ruchomych stanowi końcowy etap postępowania.

Jeżeli natomiast zdecydowaliśmy się naszą kolekcję motorów zabytkowych z II wojny światowej przekazać do odpowiedniego muzeum (techniki czy motoryzacji) jako depozyt, wówczas nie wpisuje się jej do rejestru Zabytów ruchomych. Natomiast zostanie wpisana do inwentarza muzeum jako depozyt.

KEN

Ochrona zabytków - prawo i rzeczywistość

Kazimierz Niciński, Krzysztof Sałaciński

Zasady ochrony zabytków w prawie krajowym i międzynarodowym

Statystyka destrukcyjnych skutków oddziaływania zagrożeń na zabytki jest aż nazbyt przerażająca: człowiek, tworzący mozolnie przez wieki dziedzictwo kultury i chroniący skarbów będących świadectwami przeszłości – jest zarazem największym zagrożeniem tego dziedzictwa. Dotyczy to zagrożeń współczesnej cywilizacji: pożarów, zorganizowanej grabieży na dużą skalę (Irak), wandalizmu (np. Afganistan, była Jugosławia a obecnie arabskie kraje Północnej Afryki), terroryzmu (np. Irak, USA, Hiszpania, Wielka Brytania, Afganistan) czy masowych rozruchów (Francja, Grecja, Syria), które ze szczególną mocą objawiły swoją niszczącą naturę na przełomie minionego i obecnego tysiąclecia.
W świetle tych faktów nieodparcie rodzą się pytania: Jak stawić tamę zagrożeniom? Jak chronić zabytki, aby je w porę ustrzec przed niszczącymi skutkami poczynań ludzkich? Co czynić, żeby łagodzić destrukcyjną skalę zagrożeń natury?
W polskim systemie ochrony zabytków planowanie jest wiodącym zadaniem organów administracji publicznej wszystkich stopni i kierowników jednostek organizacyjnych posiadających zabytki. Przedsięwzięcia planistyczne w tym obszarze dotyczą także organów zarządzania kryzysowego, obrony cywilnej, służb ratowniczych i dowódców oddziałów wojska. Planowanie ochrony dziedzictwa kulturowego przed zagrożeniami jest zatem priorytetowym zadaniem a zarazem uniwersalną metodą  zapobiegania, przeciwdziałania i reagowania. Jakkolwiek stanowi zagadnienie rzadko pojawiające się w publicystyce w interesującym nas kontekście ochrony zabytków przed nadzwyczajnymi zagrożeniami. Podejmując się choćby tylko pobieżnego omówienia najistotniejszych kwestii dotyczących świadomości planistycznej i czynności wykonawczych, warto – jak sądzę – zaprezentować kluczowe znaczenie planowania w ochronie dziedzictwa narodowego oraz rolę i zadania poszczególnych podmiotów w tym procesie.
Doświadczenia kierujących działaniami ratowniczymi podczas zagrożenia obiektów zabytkowych wskazują, że dysponowanie planem ochrony takiego obiektu i możliwością zapoznania się z jego specyfiką, a zwłaszcza usytuowaniem w terenie i najbardziej wrażliwymi częściami na oddziaływanie czynników zagrożenia, pozwala ratownikom sprawniej realizować przedsięwzięcia ratownicze i skutecznie chronić cenne zabytkowe mienie. Istotą planu, jest bowiem przemyślane sprecyzowanie w dokumencie przedsięwzięć organizacyjnych (priorytetowych i pomocniczych), uwzględniających możliwe do użycia siły i środki oraz niezbędne procedury postępowania, aby zabezpieczyć lub ochronić zabytek (zabytki) w razie zagrożenia przed uszkodzeniem bądź zniszczeniem.  Odwołując się z jednej strony do teorii organizacji a z drugiej do praktyki jednostek ratowniczych można przyjąć twierdzenie, że efektywność działań organów, kierowników i służb uczestniczących  w ochronie zabytków w sytuacjach nadzwyczajnych zagrożeń, w znaczącym stopniu zależy od dobrego planowania.

Instrumenty prawne planowania

Ochrona zabytków w sytuacjach kryzysowych i w razie konfliktu zbrojnego, w szczególności zaś planowanie przedsięwzięć zabezpieczających, ochronnych   i ratowniczych  różni się pod wieloma względami od ochrony i opieki nad zabytkami w okresie pokoju. Jednakże cel pozostaje niezmienny: przygotowanie, przeciwdziałanie i podjęcie skutecznych działań chroniących zabytki przed uszkodzeniem, zniszczeniem lub utratą. Odmienność polega przede wszystkim na uwzględnieniu rodzaju i skali realnego zagrożenia zabytków, organizacji systemu ochrony, alarmowania, powiadamiania i współdziałania. Różne są też zadania poszczególnych podmiotów uczestniczących w systemie, a także sposoby ochrony zabytków, środki  i obowiązujące procedury.
Nader pomocnym instrumentem niezbędnym podmiotom zobowiązanym do uczestniczenia w systemie planowania i ochrony zabytków na wypadek nadzwyczajnych zagrożeń są przepisy regulujące tę problematykę, a zwłaszcza umiejętność ich praktycznego stosowania. Wiodącym aktem wykonawczym, ujmującym systemowe uregulowania dotyczące problematyki planowania i ochrony dziedzictwa kulturowego, jest rozporządzenie Ministra Kultury z 25 sierpnia 2004 roku o organizacji i sposobie ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych (Dz. U. Nr 212, poz. 2153). Przepisy rozporządzenia zostały wydane na podstawie upoważnienia określonego w art. 88 ust. 2 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami.  Znaczenie  tej regulacji polega przede wszystkim na stworzeniu spójnego systemu ochrony zabytków  w sytuacjach nadzwyczajnych zagrożeń oraz opisaniu zasad jego funkcjonowania i procedur postępowania przy sporządzaniu obligatoryjnych dokumentów planistycznych. Przepisy określają również zasady realizacji zadań ochronno-ratowniczych przez określone organy i podmioty   będące adresatami postanowień. Rozporządzenie stanowi zatem swoisty kodeks postępowania organów administracji publicznej oraz wszystkich kierowników jednostek organizacyjnych (w tym dowódców jednostek wojskowych lub równorzędnych struktur i administratorów zabytków sakralnych)  posiadających zabytki.
Całość zagadnień prawnych odnoszących się do ochrony zabytków w razie nadzwyczajnych zagrożeń uzupełniają przepisy zawarte w ustawach branżowych (m.in. w ustawach o: muzeach, bibliotekach czy o stanie klęski żywiołowej itp.), a także w rozporządzeniach do tych ustaw.
Biorąc pod uwagę obowiązujące  regulacje posiadanie właściwie opracowanego planu ochrony obiektu (obiektów) zabytkowych, pozostaje poza wszelką dyskusją. Warto w tym kontekście przypomnieć, że podstawą istniejącego w Polsce systemu ochrony zabytków jest generalna ustawowa norma prawna, która zobowiązuje wszystkich właścicieli i zarządców zabytków oraz poszczególne organy administracji publicznej – od wójta do ministra kultury i dziedzictwa narodowego – do czynnego udziału  w przedsięwzięciach planistycznych dotyczących działań zapobiegawczych, ochronnych i ratowniczych.
Zgodnie z nią plan ochrony zabytków sporządza zarówno administrator parafii lub rządca kościoła  jak i kierownik jednostki organizacyjnej posiadającej w zarządzie założenie pałacowo-parkowe, jeśli obiekty te zostały wpisane do rejestru zabytków prowadzonego przez wojewódzkiego konserwatora zabytków. Na równi z kierownikami jednostek organizacyjnych posiadających zabytki, w tym także dyrektorami  muzeów, bibliotek, których zbiory tworzą narodowy zasób biblioteczny, czy administratorami kościołów, pałaców itp. – obowiązek sporządzenia planów ochrony zabytków spoczywa na wójcie (burmistrzu czy prezydencie miasta-gminy), staroście, wojewódzkim konserwatorze zabytków, jak również ministrze kultury i dziedzictwa narodowego. Są oni zobowiązani opracować odpowiednio: gminny, powiatowy, wojewódzki i krajowy plan ochrony zabytków.
Plan ochrony zabytków jest dokumentem określającym zamiar, organizację i sposób działania kierownika jednostki organizacyjnej lub odpowiedniego stopnia organu administracji w sytuacji realnego zagrożenia zabytku (zabytków), będących prawną własnością lub znajdujących się w ich zarządzie. Główną cechą planu powinna być realność założeń i koncepcji działania. W praktyce oznacza to dostosowanie planowanych przedsięwzięć zapobiegawczych i ratowniczych do stopnia oraz rodzaju zagrożeń przewidywanych w miejscu usytuowania zabytku, zespołu zabytków, bądź też na obszarze gminy, powiatu czy województwa. W planie uwzględnia się również procedury i instrukcje postępowania, siły i środki oraz czas wykonania zasadniczych prac, biorąc pod uwagę własne możliwości jak też potrzeby zgłaszane do właściwego na danym terenie stopnia administracji publicznej. Przyjęte rozwiązania prawne obligują wszystkie organy administracji do udzielania stosownej pomocy kierownikom jednostek organizacyjnych w realizacji ochrony zabytków. Są one zobowiązane zwłaszcza do określenia konkretnych zadań, pozostającym w ich dyspozycji służbom czy też wydzielonym formacjom obrony cywilnej, w ochronie zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i w sytuacjach kryzysowych.
Wzajemne zależności występujące pomiędzy kierownikami jednostek organizacyjnych, organami poszczególnych stopni administracji publicznej i zarządzania kryzysowego oraz formacjami obrony cywilnej w planowaniu przedsięwzięć ochronnych, użycia sił i środków oraz działań zapobiegawczych i  ratowniczych zobowiązują wykonawców planów wszystkich szczebli do uzgodnienia dokumentów planistycznych, w tym zasad współdziałania, z odpowiednim organem administracji i właściwym organem obrony cywilnej. Takie rozwiązanie stanowi prawną gwarancję realności planu ochrony zabytków. Stwarza niezbędne możliwości uwzględniania rzeczywistych zagrożeń i miejscowych uwarunkowań występujących w planie niższego szczebla podczas planowania na szczeblu wyższym.

Zobowiązania i praktyka wykonawcza...

Droga od teorii do praktyki – jak mówi znane porzekadło – bywa zazwyczaj wyboista. Jak się okazuje istnienie dobrych instrumentów prawnych ochrony zabytków oraz instrukcji opisującej sposób sporządzenia planów przez określone podmioty wykonawcze nie zawsze jest wystarczającym warunkiem spełnienia zobowiązań w praktyce. Jeśli dokonamy tylko pobieżnej oceny wykonania podstawowych dokumentów planistycznych okazuje się, że z opracowaniem planów ochrony zabytków zalega od co najmniej czterech - pięciu lat spory procent podmiotów. Do najsłabszych ogniw planowania ochrony zabytków, od momentu obowiązywania przepisów rozporządzenia Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. o organizacji   i sposobie ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych, należą  podstawowe ogniwa planistyczne systemu – kierownicy jednostek organizacyjnych.
Dane zebrane od wojewódzkich konserwatorów zabytków ukazują, że w poszczególnych województwach ilość brakujących wymaganych przepisami dokumentów planistycznych wynosi od kilku do ponad czterdziestu  procent. Symptomatyczne jest także i to, że wykonanie obowiązku planowania ochrony zabytków rażąco słabo prezentuje się wśród administratorów parafii i rządców obiektów sakralnych. Podczas gdy – wedle statystyk – obiekty sakralne należą do grupy największego ryzyka wśród obiektów zagrożonych kradzieżą, pożarem czy aktami wandalizmu. Nieoczekiwanie nienajlepszy stan ochrony zbiorów w muzeach potwierdzają także oceny zawarte w raporcie NIK sporządzonym na podstawie kontroli przeprowadzonej w kilkudziesięciu placówkach muzealnych  w 2009 roku.
Analizując przyczyny tego stanu rzeczy, wskazywane przez wojewódzkich konserwatorów zabytków, można zdefiniować cztery grupy problemów warunkujących wykonawstwo planów.
Do pierwszej grupy przyczyn można zaliczyć sprawy organizacyjne. Otóż przeciętnie w każdym województwie istnieje od kilkuset do kilkunastu tysięcy różnych jednostek organizacyjnych zobowiązanych do opracowania planu ochrony zabytków. Niezbyt liczny personel  etatowy wojewódzkich urzędów ochrony zabytków i delegatur tych urzędów nie jest w stanie dotrzeć do wszystkich wykonawców. Jest to zadanie tym trudniejsze, że niektórzy kierownicy jednostek administracji publicznej, a także fundacji, firm i spółek  posiadających zabytki unikają kontaktu z przedstawicielami organów ochrony zabytków. Zazwyczaj nie odpowiadają też na pisma i wezwania, nie uczestniczą w programowych szkoleniach. Brak natomiast odpowiednich administracyjnych form egzekwowania wykonawstwa zadań planistycznych. Inaczej  w przypadku organów administracji – gdzie np. starosta czy wojewoda może domagać się spełnienia powinności przez organ gminny na drodze służbowej.
Drugą grupę przyczyn stanowią  kwestie merytoryczne.  Rozporządzenie – w ocenie wojewódzkich konserwatorów zabytków oraz samych zainteresowanych – stawia wysokie wymagania wykonawcom planów. Wymagania te nie idą w parze z dość powierzchowną znajomością przepisów i zasad sporządzania dokumentów planistycznych oraz brakiem doświadczenia. Szczególne trudności napotykają kierownicy jednostek organizacyjnych przy dostosowaniu wytycznych, wzorów i formularzy zawartych w „Instrukcji sporządzania i realizacji planów ochrony zabytków...” do realnych potrzeb i uwarunkowań własnego planu ochrony zabytków. Zbyt dosłowne traktowanie wzorcowych elementów planu, polegające m.in. na ich kopiowaniu, czy też przyjmowanie do oceny zagrożeń wszystkich zjawisk kryzysowych bez uwzględnienia jedynie tych zagrożeń, które mogą wystąpić w rejonie usytuowania zabytku (zabytków) – stanowi istotną przeszkodę w opracowaniu realistycznego dokumentu planistycznego.
Trzecią grupę przyczyn można określić jako zagadnienia formalno-prawne lub interpretacyjne. Chodzi zwłaszcza o niejednoznaczną interpretację pojęcia jednostka organizacyjna. W podstawie prawnej rozporządzenia (art.. 88 ust 2 ustawy), a także w § 2 i § 4 ust. 1 aktu wykonawczego określa się, że zobowiązanym prawnie do wykonania planu ochrony zabytków jest kierownik  jednostki organizacyjnej posiadającej zabytki i takie ujęcie podmiotu jest właściwe. Tymczasem  wątpliwości wojewódzkich konserwatorów zabytków oraz wykonawców budzi zapis w § 1 ust. 4 pkt 6 powołanego wyżej rozporządzenia, w którym mówi się o organizowaniu współdziałania właścicieli, zarządców i użytkowników zabytków, zwanych dalej kierownikami jednostek organizacyjnych. Należy zatem wyjaśnić, że właścicielem jest jednostka organizacyjna posiadająca tytuł prawny do zabytku, podobnie w przypadku zarządcy – idzie tutaj o jednostkę organizacyjną mającą ustanowiony wieczysty zarząd nad zabytkiem. Rozszerzenie obowiązku sporządzenia planu na jednostkę organizacyjną będącą użytkownikiem zabytku (zabytków) jest niezbyt precyzyjne i mylące. Pojęcie użytkownik odnosi się bowiem do podmiotu czasowo (w jakimś bliżej nieokreślonym terminie) sprawującego zarząd bądź opiekę nad zabytkiem. Ponadto za mało realny do wykonania w odniesieniu do zabytków nieruchomych o szczególnie bogatym wystroju architektonicznym uzna naje się wymóg ”Technicznego projektu zabezpieczenia zabytku”. Uprawnione do jego sporządzenia są wyspecjalizowane firmy konserwatorskie lub zespoły architektów na podstawie decyzji właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków. W warunkach rynku tego rodzaju usług tylko nielicznych kierowników jednostek organizacyjnych stać jest na wykonanie wymaganego przepisami projektu. W tej sytuacji, do czasu nowelizacji rozporządzenia, organy ochrony zabytków otrzymały wytyczne, aby odstąpić od rygoru wymagania w planach ”Technicznego projektu zabezpieczenia zabytku” i zastąpić ten dokument cząstkowy łatwiejszą do wykonania „kartą projektową”.
Wreszcie, jako czwartą grupę przyczyn należy wymienić sprawy pozamerytoryczne. Wśród tych spraw – zdaniem organów ochrony zabytków  – na szczególną uwagę zasługują: niechęć, niezrozumienie znaczenia planów ochrony zabytków dla zachowania zabytków cennych dla dziedzictwa narodowego lub zwykłe lekceważenie obowiązków przez wykonawców, często tłumaczone brakiem środków i możliwości wykonania planu – przy jednoczesnym braku odpowiednich sankcji. W takich przypadkach istotna rola we wspieraniu organów konserwatorskich w dotarciu do opieszałych wykonawców przypada podstawowym organom administracji samorządowej, zwłaszcza wójtom (burmistrzom, prezydentom miast).

Oferta pomocy dla wykonawców

Przytoczone przyczyny stanowią sygnał dla wojewódzkich konserwatorów zabytków i organów administracji,  aby planować i prowadzić dla tej grupy kierowników jednostek organizacyjnych posiadających zabytki dodatkowe szkolenie metodyczne  lub warsztaty uczące praktycznego sporządzania planów ochrony zabytków w zależności od rodzaju obiektu zabytkowego i realnych zagrożeń. Ważne, w tym kontekście, wydaje się również określenie dodatkowych terminów wykonania dokumentów planistycznych, a także zwiększenie wymagalności wobec wykonawców.
Dotychczasowe doświadczenia dowodzą, że pozytywnym symptomem zmian we współpracy organów ochrony zabytków i organów administracji publicznej podstawowego stopnia z kierownikami niektórych jednostek organizacyjnych są przykłady swoistej oferty pomocy adresowanej przez pracowników WUOZ i urzędów gminnych do administratorów parafii i rządców kościołów. Praktyczną pomocą przy wykonywaniu obowiązkowych dokumentów planistycznych objęto zwłaszcza tych wykonawców, którzy deklarowali chęć współpracy i osobistego zaangażowania się w czynności planistyczne. Wiele tego typu przypadków  owocnej kooperacji odnotowano  w kilku województwach, m.in. w podkarpackim, świętokrzyskim, podlaskim, lubuskim, pomorskim i  mazowieckim. Bowiem inną sprawą jest umiejętność proponowania pomocy a inną – chęć skorzystania z niej i gotowość uczestnictwa w pracy nad dokumentem.
 W tym kontekście warto zaznaczyć, że znacznie lepiej z opracowaniem dokumentów planistycznych radzili sobie wykonawcy na poszczególnych stopniach  administracji. Gminne plany ochrony zabytków (liczba gmin w  powiatach wynosi od 71 – do 310) zostały opracowane w 25% – 95% w zależności od województwa. Natomiast zaawansowanie powiatowych planów ochrony zabytków (liczba powiatów w województwie waha się od 14 do 35) wynosi 30% – 100% i jest zróżnicowane w poszczególnych województwach. Największy stopień realizacji zadań planistycznych uzyskano w wojewódzkich organach administracji państwowej, gdzie opracowywanie wojewódzkich planów  ochrony zabytków zostało zakończone.
Na podkreślenie zasługuje fakt, że zarówno plany wojewódzkie jak i powiatowe oraz gminne opracowano na znaczne wyższym poziomie wykonawczym niż w jednostkach organizacyjnych posiadających zabytki lub zarządzających zabytkami. W ocenie wojewódzkich konserwatorów zabytków jest to rezultat dobrze układającej się współpracy organów ochrony zabytków z organami gmin i powiatów. W niektórych województwach: lubuskie, łódzkie, małopolskie, podlaskie, podkarpackie i wielkopolskie – aby nawiązać bezpośredni kontakt z wykonawcami, wojewódzcy konserwatorzy zabytków przekazali swoje kompetencje do udostępniania danych o zabytkach, konsultowania oraz uzgadniania planów – kierownikom delegatur funkcjonujących w większych miastach powiatowych.
Przedstawione doświadczenia w zakresie wykonywania podstawowego dokumentu planistycznego ochrony zabytków pozwalają sformułować kilka ogólnych wniosków pod adresem wojewódzkich konserwatorów zabytków, pracowników wojewódzkich urzędów ochrony zabytków oraz organów administracji publicznej.
Po pierwsze –  dalszego doskonalenia wymaga system współpracy z najsłabszymi ogniwami wykonawczymi, jakimi są kierownicy jednostek organizacyjnych posiadających zabytki. Szczególną zaś wagą należy przywiązywać do udzielania wydatniejszej pomocy administratorom parafii i rządcom zabytkowych obiektów sakralnych oraz kierownikom fundacji, spółek i firm. Wydaje się, że dobrze może na tym polu rokować bardziej aktywna współpraca organów ochrony zabytków z organami administracji publicznej oraz planowanie wspólnych przedsięwzięć kontrolnych i promocyjnych.
Po drugie – w związku z niezakończonym i trwającym jeszcze procesem wykonawstwa planów ochrony zabytków, warto kontynuować szkolenie metodyczne, wprowadzając atrakcyjne, aktywne metody  edukacji, szczególnie w obszarze procedur pozyskiwania danych, opracowywania planów oraz ich uzgadniania i aktualizacji.
Po trzecie – warto pokusić się o przygotowanie bardziej efektywnych i praktycznych form pomocy wykonawcom planów ochrony zabytków, w rodzaju wskazania odpowiedniej literatury pomocniczej, np. poradnika czy vademecum planowania ochrony zabytków. Tym bardziej, że na rynku są dostępne opracowania poradnikowe, a także publikacje metodyczne zawierające konkretne wskazówki dla wykonawców. Można też planować seminaria czy konferencje poświęcone prezentacji doświadczeń w planowaniu ochrony zabytków przez poszczególne podmioty i wykonawców. Takie inicjatywy mają szanse powodzenia choćby w kooperacji wojewódzkich konserwatorów zabytków z wojewódzkimi zespołami reagowania kryzysowego.

Ocena i prognoza zagrożeń

Jedną z kluczowych czynności przy opracowaniu realistycznego dokumentu planistycznego jest ocena i prognozowanie zagrożeń miejscowych dla zabytków jednostki organizacyjnej czy też zagrożenia zabytków na obszarze gminy, powiatu lub województwa. Wiele wątpliwości i pytań wykonawców planów wiąże się z kwestią uzyskania wiarygodnej oceny spodziewanych zagrożeń.  Wykonawcom chodzi  w szczególności o określenie konkretnego organu, który powinien udzielić niezbędnych informacji  o prognozowanych rodzajach zagrożeń, ich skali i spodziewanych skutkach oddziaływania na zabytki. Bowiem niewłaściwa ocena możliwych zagrożeń i ich skutków podważa wiarygodność planu. Może zniweczyć nie tylko wysiłek włożony w opracowanie dokumentu planistycznego. Przede wszystkim jednak może stać się wadliwą wskazówką dla jednostek ratowniczych a tym samym spowodować nieoczekiwane ryzyko zagrożenia dla ratowanych zabytków rozlokowanych na określonym obszarze.
Kwestia ta nie została ujęta precyzyjnie  w powołanym akcie wykonawczym między innymi z uwagi na zakresy właściwości różnych organów administracji publicznej określone w ustawach szczegółowych. Wszakże przepis § 2 rozporządzenia stanowi jednoznacznie, że wszystkie działania w zakresie ochrony zabytków, w tym również planistyczne, realizują – w ramach obrony cywilnej – organy administracji publicznej odpowiednich stopni. Jego rozszerzającym uzupełnieniem jest przepis § 6 ust. 1, który określa zobowiązanie organów administracji sporządzających plany ochrony zabytków (wójt, starosta, wojewoda) do odpowiedzialności za organizację, koordynację współdziałania oraz kierowanie pracami przygotowawczymi w zakresie ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych w porozumieniu z właściwymi organami obrony cywilnej. Jeśli zatem przypomnimy, że podstawowym przedsięwzięciem w okresie przygotowawczym jest opracowanie planu ochrony zabytków, a w nim dokonanie właściwej oceny zagrożenia zabytków, przytoczone przepisy nie powinny budzić wątpliwości co do adresata, do którego mogą zwrócić się wykonawcy planu o informacje w sprawie oceny zagrożeń. W przypadku wójta gminy jest nim starosta oraz działający z jego upoważnienia  powiatowy organ obrony cywilnej współdziałający z organem zarządzania kryzysowego i odpowiednio starosta powinien w tych samych kwestiach występować do wojewody i podległych mu  właściwych organów. Natomiast dla kierowników jednostek organizacyjnych właściwy w zakresie gromadzenia i udostępniania danych dotyczących oceny i prognozowania zagrożeń w rejonie usytuowania zabytku – jest gminny organ Obrony Cywilnej (lub odpowiedni organ w gminie miejskiej).
Nierzadko jednak oczywistość przepisu bywa poddawana poważnej próbie przez źle pojęte współdziałanie między organami różnych stopni. Bywa również, że to nie organy administracji a upoważnieni przez nie pracownicy nie potrafią się porozumieć w kluczowych zdawałoby się kwestiach. Uzyskanie właściwych informacji czy danych, niezależnie od przepisów, pozostaje często sztuką negocjacji i porozumienia między bezpośrednimi wykonawcami czynności planistycznych.
Podobne problemy i wątpliwości pojawiają się na szczeblu gminy, a zwłaszcza powiatu, w sprawie uzgodnienia planu ochrony zabytków, a więc procedury decydującej o ważności planu i włączeniu dokumentu do systemu ochrony zabytków określonego stopnia administracji. W tym przypadku  wykonawcy planów mają do czynienia z dwoma równoprawnymi organami,  z którymi muszą współdziałać w procedurze uzgadniania. Organami tymi są: wojewódzki konserwator zabytków oraz powiatowy organ obrony cywilnej (wójt, burmistrz, prezydent miasta) bądź  wojewódzki organ obrony cywilnej (starosta). Wojewódzki konserwator zabytków, działając z upoważnienia wojewody oraz na podstawie właściwości określonych w cytowanej ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, w obu przypadkach (plan gminny lub powiatowy) ocenia najczęściej zgodność planu z wymogami określonymi  w rozporządzeniu, a także z ustaleniami zawartymi w wytycznych do sporządzenia planów ochrony zabytków na obszarze województwa. Uzgodnienie odnosi się głównie do merytorycznej zawartości planu z punktu widzenia ujęcia całości zasobu i charakterystyki zabytków podlegających ochronie oraz doboru odpowiedniego sposobu ich  ochrony przed zagrożeniami. Jeśli plan spełnia wszystkie wymogi podpis konserwatora na dokumencie jest równoznaczny z jego uzgodnieniem i wiążący.
Właściwy organ obrony cywilnej – odpowiednio: powiatowy dla wójta (burmistrza lub prezydenta miasta) i wojewódzki dla starosty – ma uprawnienie i obowiązek uzgadniania planów ochrony zabytków w zakresie swoich właściwości, niezależnie od uzgodnienia wojewódzkiego konserwatora. Rzecz jednak w tym, że nierzadko organ OC lub upoważniona przez ten organ osoba wkracza w kompetencje organu konserwatorskiego, którego podpis widnieje na dokumencie, podważając niejako moc wiążącą uzgodnienia. Sytuacje takie mają niekiedy miejsce w praktyce uzgadniania powiatowych planów ochrony zabytków i wywołują niezrozumienie oraz pytania wykonawców. Nierzadko zdarza się, że skutkiem nieporozumień kompetencyjnych między urzędnikami jednego urzędu jest wielokrotne poprawianie uzgodnionych wcześniej dokumentów przez jedną ze stron uczestniczących w procedurze uzgodnienia. Zwracam uwagę na ten szczególny przypadek, gdyż kompetencje szczegółowe obu organów są określone w różnych aktach prawnych i niezbyt dokładnie znane wykonawcom planów. Z drugiej zaś strony ranga procedury uzgodnienia, nadająca w istocie dokumentowi planistycznemu cech wiarygodności i realności, wymaga od organów uzgadniających wzajemnej konsultacji w przypadku pojawiających się wątpliwości i wypracowania wobec nich wspólnego stanowiska czy ustalenia. Uzgodnienie właściwie  opracowanego planu ochrony zabytków wydaje się w tym przypadku nadrzędną i wspólną sprawą wszystkich stron uczestniczących w tej procedurze.

Zarządzanie kryzysowe a perspektywy planowania...

Na zakończenie warto, jak sądzę, sformułować kilka uwag o planowaniu cywilnym w związku z nowymi uregulowaniami  prawnymi w ustawie z 26 kwietnia 2007 r. o zarządzaniu kryzysowym. Wydaje się to szczególnie interesujące w kontekście bardzo zbieżnych rozwiązań dotyczących ujęcia czynności i procedur planistycznych w systemach zarządzania kryzysowego oraz ochrony zabytków.
Otóż przyjmuje się, że planowanie cywilne jest częścią składową zarządzania kryzysowego. Z definicji wynika, że obejmuje ono (planowanie cywilne) całokształt przedsięwzięć organizacyjnych, polegających na opracowywaniu planów, w tym w szczególności pla¬nów reagowania kryzysowego, oraz różnego rodzaju programów, których głównym celem jest efektywne wykorzystanie pozostających w dyspozycji organów administracji i zarządzania kryzysowego oraz do¬stępnych sił i środków w sytuacjach kryzysowych, a także podczas stanów nadzwyczajnych i na wypadek wojny.
W planach i programach uwzględnić  należy także przedsięwzięcia  w zakresie zapobiegania sytuacjom kryzysowym, przygotowania do przejmowania nad nimi kontroli, reagowania  w sytuacjach kryzysowych oraz odtwarzania infrastruktury i przywracania jej pierwotnego charakteru. Do podstawowych przedsięwzięć  z zakresu planowania cywilnego w szczególności  zalicza się: gromadzenie i przetwarzanie informacji o możliwych do użycia siłach i środkach w sytuacjach kryzysowych, w czasie stanów nadzwyczajnych    i w czasie wojny; opracowywanie procedur postępowania na wypadek zagrożeń; przygotowywanie planów reagowania kryzysowe¬go; planowanie w obszarze wspierania oddziałów sił zbrojnych w razie ich użycia; planowanie wykorzystania oddziałów wojska do wykonywania zadań z zakresu planowania kryzysowego.
Podstawowym dokumentem planistycznym dotyczącym zarządzania kryzysowego jest plan reagowania kryzysowego, który wykonuje się odpowiednio: na poziomie krajowym – krajowy plan reagowania kryzysowego; na poziomie wojewódzkim – wojewódzki plan reagowania kryzysowego; w powiecie – powiatowy plan reagowania kryzysowego; w gminie – gminny plan reagowania kryzysowego. W planie reagowania kryzysowego odpowiedniego stopnia zarządzania kryzysowego obligatoryjnie zamieszcza się w szczególności następujące elementy:
•    charakterystykę zagrożeń oraz ocenę ryzyka ich wystąpienia i rozwoju na danym obszarze, w tym mapy ryzyka i zagrożenia powodziowego;
•    charakterystykę posiadanych sił i środków, w tym stan rezerw państwowych, oraz ocenę możliwości ich wykorzystania;
•    analizę funkcjonowania administracji publicznej, jej skuteczności i możliwości wykorzystania w sytuacjach kryzysowych;
•    przewidywane warianty działań w określonych sytuacjach kryzysowych oraz sposoby użycia sił i środków w celu ograniczenia ich skutków;
 wskazanie trybu aktualizacji planu oraz poszczególnych załączników funkcjonalnych.
Aby zapewnić efektywność i skuteczność reagowania kryzysowego pracowuje się procedury odpowiednie do zakresu reagowania i zamieszcza w dokumencie planistycznym. Procedury powinny określać zespół przedsięwzięć na wypadek wystąpienia sytuacji kryzysowych, w czasie stanów nadzwyczajnych i w razie konfliktu zbrojnego. W szczególności należy określić procedury dotyczące:
•    zadań w zakresie monitorowania zagrożeń,
•    bilansu i trybu uruchamiania sił i środków niezbędnych do usuwania skutków zagrożeń,
•    uruchamiania działań przewidzianych w planie reagowania kryzysowego oraz zasad współdziałania,
•    sposobów ograniczania rozmiarów strat i usuwania skutków zagrożeń.
Plany reagowania kryzysowego powinny być aktualizowane nie rzadziej niż co dwa lata.

KEN

ABC wiedzy o zabytkach na wakacje

Wyjeżdżając na wakacje najczęściej planujecie odpoczynek pod przysłowiową gruszą bądź aktywne spędzanie urlopu połączone np. ze zwiedzaniem okolicy. Jest jednak wielu urlopowiczów, którzy program urlopu układają skrupulatnie z zamiarem poznania nowych krajów lub nieznanych jeszcze regionów czy zakątków ojczystych ziem, ich kultury, obyczajów i zabytków. Jednym i drugim może okazać się pomocna podstawowa wiedza o zabytkach, ich rodzajach, ochronie, instytucjach i służbach zajmujących się nimi profesjonalnie.

Nie zawsze mamy czas, aby zapoznać się z aktami prawnymi, które te kwestie regulują. Może zatem przydać się informacja, że ustawą opisującą najważniejsze obszary systemu ochrony zabytków w Polsce jest ustawa z 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. W przepisach ustawy została rozwinięta konstytucyjna norma zawarta w art. 5 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, która stanowi, że Rzeczypospolita Polska „strzeże dziedzictwa narodowego”.

Należy też wspomnieć, że przepisy szczególne odnoszące się m.in. do ochrony zabytków ruchomych (muzealiów) zgromadzonych w muzeach czy w bibliotekach posiadających w zbiorach narodowy zasób biblioteczny, a także regulujące kwestie zabezpieczenia, ochrony i ratownictwa zabytków zostały ujęte w tzw. ustawach branżowych i aktach wykonawczych do tych ustaw (np. ustawy: o muzeach, o bibliotekach czy o ochronie osób i mienia). 

Rodzaje zabytków

Wydaje się oczywiste, że osoby pracujące w sferze ochrony zabytków posługują się na co dzień pojęciem zabytek i rozumieją zarówno jego znaczenie używane potocznie (dawny obiekt architektoniczny, kunsztowny przedmiot, dzieło sztuki, starodruk, itp.) jak i znaczenie stosowane w ujęciu zawodowym. Jeśli w trakcie urlopowego spaceru znajdziemy się np. przed obiektem sakralnym lub naszą uwagę przyciągnie zagadkowa budowla przypominająca pałac, warto wiedzieć czy są to obiekty zabytkowe i do jakiej grupy zabytków należą.

Warto zatem wiedzieć, że wedle przepisów prawa polskiego zabytek oznacza nieruchomość lub rzecz ruchomą, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową.

Zgodnie z przytoczoną definicją z mocy ustawy z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami ochronie podlegają, bez względu na stan zachowania, następujące rodzaje zabytków: zabytki nieruchome, zabytki ruchome i zabytki archeologiczne.

Zabytki nieruchome – (stanowią nieruchomość, jej część lub zespół nieruchomości) do tej kategorii zabytków zalicza się w szczególności te obiekty, które są:

• dziełami architektury i budownictwa,

• układami urbanistycznymi, ruralistycznymi i zespołami budowlanymi,

• dziełami budownictwa obronnego (przykładowo: zamki warowne, twierdze, różnego typu fortyfikacje),

• obiektami techniki (np.: kopalnie, huty, elektrownie, zakłady przemysłowe),

• krajobrazami kulturowymi,

• formami zaprojektowanej zieleni (np.: parki, ogrody, założenia parkowo-dworskie),

• cmentarzami,

• miejscami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji.

Zabytki ruchome – (to rzeczy ruchome, ich części lub zespoły rzeczy ruchomych) tę kategorię stanowią obiekty zabytkowe będące:

• dziełami sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej,

• kolekcjami, które są zbiorami przedmiotów zgromadzonych i uporządkowanych według określonej koncepcji ich twórców,

• wytworami sztuki ludowej i rękodzieła oraz innymi obiektami etnograficznymi,

• wytworami techniki, a zwłaszcza urządzeniami, środkami transportu, maszynami i narzędziami świadczącymi o kulturze materialnej, charakterystycznymi dla dawnych i nowych form gospodarki, dokumentującymi poziom nauki i rozwoju cywilizacyjnego,

• materiałami bibliotecznymi,

• numizmatami oraz pamiątkami historycznymi, a zwłaszcza: militariami, sztandarami, pieczęciami, odznakami, medalami i orderami,

• przedmiotami upamiętniającymi wydarzenia historyczne ( w tym np. bitwy) bądź działalność wybitnych osobowości (jak chociażby królów, polityków, wodzów, hetmanów, dowódców) lub instytucji,

• instrumentami muzycznymi.

Zabytki archeologiczne – (są zabytkami nieruchomymi, stanowiącymi powierzchniową, podziemną lub podwodną pozostałość egzystencji i działalności człowieka wraz z nawarstwieniami kulturowymi i znajdującymi się w nich wytworami bądź śladami albo zabytkami ruchomymi będącymi tymi wytworami) stanowią kategorię, do której należą te zabytki nieruchome, które są w szczególności:

• pozostałościami terenowymi pradziejowego i historycznego osadnictwa (w tym także np. systemów obronnych umocnień),

• reliktami działalności gospodarczej, religijnej i artystycznej (ale również militarnej),

• cmentarzyskami,

• kurhanami.

Należy dodać, że w świetle przepisów ustawy ochronie mogą także podlegać: nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej.

Dobra kultury czy dobra kulturalne ?

Często zdarza się, że w potocznym rozumieniu utożsamia się pojęcie zabytki (zabytek) z terminem dobra kulturalne lub dobra kultury i używa tych pojęć zamiennie, co nie jest poprawne.

Tytułem wyjaśnienia warto zwrócić uwagę, że kategorii „dobra kultury” w polskim nazewnictwie używa się dość powszechnie w opracowaniach, publicystyce i wydawnictwach, a także w wewnętrznych aktach prawnych resortu obrony narodowej, często w tożsamym rozumieniu z pojęciem dobra kulturalne, stosowanym w międzynarodowym prawie konfliktów zbrojnych. Niekiedy pojęcie „dobra kultury” bywa używane zamiennie z pojęciem zabytki.

Otóż dobra kulturalne – są kategorią przyjętą w konwencjach międzynarodowych regulujących zasady ich ochrony w razie konfliktu zbrojnego w celu określenia rodzaju dóbr kulturalnych, które – bez względu na pochodzenie oraz osobę właściciela tych dóbr – posiadają wielką wagę dla dziedzictwa kulturalnego narodu i z mocy konwencji należy zapewnić temu dziedzictwu ochronę międzynarodową, opiekę i poszanowanie.

Należy wziąć pod uwagę, że do dóbr kulturalnych w ujęciu Konwencji haskiej z 1954 roku o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego – zalicza się następujące grupy dóbr:

a) dobra ruchome lub nieruchome stanowiące: zabytki architektury, sztuki lub historii, zarówno religijne, jak świeckie; stanowiska archeologiczne; zespoły budowlane posiadające jako takie znaczenie historyczne lub artystyczne; dzieła sztuki, rękopisy, książki i inne przedmioty o znaczeniu artystycznym, historycznym lub archeologicznym, jak również zbiory naukowe i poważne zbiory książek, archiwaliów lub reprodukcje wyżej określonych dóbr;

b) gmachy, których zasadniczym i stosowanym w praktyce przeznaczeniem jest przechowywanie lub wystawianie dóbr kulturalnych ruchomych, określonych pod lit. a), na przykład muzea, wielkie biblioteki, składnice archiwalne, jak również schrony mające na celu przechowywanie w razie konfliktu zbrojnego dóbr kulturalnych ruchomych określonych pod lit. a);

c) ośrodki obejmujące znaczną ilość dóbr kulturalnych określonych pod lit. a) i b), zwane w dalszym ciągu „ośrodkami zabytkowymi".

Można przyjąć, że ze względu na kryterium wyróżnienia (znaczenie artystyczne i historyczne, wielka waga dla dziedzictwa narodowego), a także rodzaj dóbr kulturalnych (nieruchome i ruchome) wymienionych w cytowanej konwencji, w istocie – z niewielkimi wyjątkami – nie różnią się one od pojęcia zabytek (zabytki) użytego w cytowanej wyżej ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Wszakże zamienne stosowanie pojęć dobra kulturalne i zabytki byłoby w świetle przepisów zarówno ustawy jak i konwencji pewnym znaczącym uproszczeniem.

Rozróżnienie tych pojęć ma umocowanie w przepisach prawa i wynikają z niego określone konsekwencje praktyczne. Konsekwencją podziału zabytków na zabytki nieruchome, ruchome i archeologiczne są zasady, formy i procedury stosowane w systemie ochrony zabytków na wypadek sytuacji kryzysowych i konfliktu zbrojnego. Zasady te zobowiązują organy administracji publicznej i podmioty posiadające zabytki do ich stosowania i przestrzegania, zgodnie z przepisami ustawy i rozporządzeń wykonawczych.

Jeśli chodzi o dobra kulturalne postanowienia konwencji odnoszą się do możliwych zagrożeń w sytuacji groźby wybuchu i trwania konfliktu zbrojnego. Warunek ten odnosi się także do zasad, form i procedur ochrony dóbr kulturalnych.

Konwencja określa szczegółowo sposoby postępowania stron konfliktu i wojsk dotyczące ochrony, opieki i poszanowania dóbr kulturalnych. Szczególnie cennym dla dziedzictwa narodowego może być zapewniona dobrom kulturalnym „ochrona specjalna” w razie konfliktu zbrojnego. Jednakże zastosowanie ochrony specjalnej wobec określonych przez stronę dóbr kulturalnych wymaga spełnienia szeregu szczegółowych warunków w czasie pokoju.

Jednym z warunków kategorycznych jest zagwarantowanie przez państwo, że dobra kulturalne mające podlegać „ochronie specjalnej” – nie są i nie będą użytkowane do celów wojskowych. W każdym przypadku złamania tego warunku konwencja nie gwarantuje stronie konfliktu, która dopuszcza się łamania zasad, „ochrony specjalnej” dla zgłoszonych w czasie pokoju „dóbr kulturalnych”.

Organy ochrony zabytków

Organy ochrony zabytków, zgodnie z ustawą, funkcjonują na poszczególnych stopniach administracji rządowej i samorządowej. Głównym celem działania organów ochrony zabytków jest sprawowanie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami na obszarze pozostającym we właściwościach określonego organu. W świetle przepisów organami ochrony zabytków są:

• Minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, w imieniu którego zadania i kompetencje w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami na obszarze kraju sprawuje Generalny Konserwator Zabytków. (Generalny Konserwator Zabytków jest sekretarzem lub podsekretarzem stanu w urzędzie obsługującym ministra kultury i dziedzictwa narodowego).

• Wojewoda, w imieniu którego zadania i kompetencje w obszarze ochrony zabytków i opieki nad zabytkami na terenie województwa wykonuje wojewódzki konserwator zabytków. Wojewódzkiego konserwatora zabytków powołuje i odwołuje wojewoda, na wniosek Generalnego Konserwatora Zabytków. Wojewódzki konserwator zabytków wchodzi w skład zespolonej administracji wojewódzkiej i kieruje wojewódzkim urzędem ochrony zabytków.

Wojewoda, na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków oraz po zasięgnięciu opinii Generalnego Konserwatora Zabytków, może tworzyć i likwidować delegatury wojewódzkiego urzędu ochrony zabytków w większych miastach, określając ich siedziby i terytorialny zakres działania. Delegatury wchodzą w skład wojewódzkiego urzędu ochrony zabytków; delegaturą kieruje kierownik delegatury.

Do podstawowych zadań Generalnego Konserwatora Zabytków należy w szczególności:

• opracowanie krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami;

• wykonywanie zadań wynikających z krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami, jak również z koncepcji polityki przestrzennego zagospodarowania kraju;

• prowadzenie krajowej ewidencji zabytków i krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem;

• organizowanie i prowadzenie kontroli dotyczących przestrzegania oraz stosowania przepisów obejmujących ochronę zabytków i opiekę nad zabytkami;

• sprawowanie nadzoru nad działalnością wojewódzkich konserwatorów zabytków;

• organizowanie szkoleń dla służb konserwatorskich;

• współpraca z organami administracji publicznej dotycząca ochrony zabytków;

• organizowanie szkoleń obejmujących problematykę ochrony zabytków i opieki nad zabytkami.

Generalny Konserwator Zabytków podejmuje również działania dotyczące opieki nad zabytkami związanymi z historią Polski, które pozostają poza granicami kraju.

Wiodąca i kluczowa zarazem rola w planowaniu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami na obszarze województwa, zgodnie z obowiązującymi przepisami, przypada wojewódzkiemu konserwatorowi zabytków, do którego zadań w szczególności należy:

• wykonywanie zadań wynikających z krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami;

• prowadzenie rejestru i wojewódzkiej ewidencji zabytków oraz gromadzenie i udostępnianie dokumentacji w tym zakresie;

• opracowanie wojewódzkiego planu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych oraz koordynacja działań przy wykonywaniu tych planów

• sprawowanie nadzoru nad zgodnym z przepisami prowadzeniem badań konserwatorskich i archeologicznych, architektonicznych, prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych i innych działaniach przy zabytkach;

• organizowanie i prowadzenie kontroli w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami;

• upowszechnianie wiedzy o zabytkach;

• współpraca z innymi organami administracji publicznej w sprawach ochrony zabytków.

Do zadań wojewódzkiego konserwatora zabytków należy również uzgadnianie planów ochrony zabytków, opracowanych przez kierowników jednostek organizacyjnych posiadających zabytki oraz organy administracji samorządowej – gminy i powiatu. 

Sprawowanie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami 

W polskich przepisach rozróżnia się dwa rodzaje zorganizowanych działań, których celem jest zapewnienie należytych warunków prewencji i zabezpieczenia zabytków (prawnych, organizacyjnych, technicznych, finansowych), trwałego zachowania ich wartości oraz upowszechnianie wiedzy o dziedzictwie narodowym. Przedmiot tych działań stanowi ochrona zabytków i opieka nad zabytkami.

Ochronę zabytków w czasie pokoju sprawują przede wszystkim wskazane wyżej organy administracji publicznej: minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego (w imieniu którego zadania w tym zakresie wykonuje Generalny Konserwator Zabytków), wojewoda (w imieniu którego w tym obszarze działa wojewódzki konserwator zabytków), starosta, wójt (burmistrz, prezydent miasta).

Ponadto, zarówno w świetle przepisów powszechnie obowiązujących jak i zgodnie z postanowieniami decyzji Nr 250/MON, realizacja określonych zadań w ochronie zabytków spoczywa również na osobach zajmujące kierownicze stanowiska w resorcie obrony narodowej oraz dowódcach poszczególnych szczebli dowodzenia.

Ochrona zabytków, jako zorganizowane i spójne działanie wymienionych wyżej organów, polega w szczególności na:

• tworzeniu warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie;

• zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków;

• udaremnienie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków;

• przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę;

• uwzględnienie zadań dotyczących ochrony zabytków w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska.

Opieka nad zabytkami w okresie pokoju należy do obowiązków właściciela lub prawnego posiadacza obiektu zabytkowego, w tym także osoby zajmującej wymienione w decyzji MON Nr 250 stanowisko w resorcie obrony narodowej. Sprawowanie opieki nad zabytkiem (zabytkami) polega zwłaszcza na zapewnieniu następujących warunków:

• dostępności do naukowego badania i dokumentowania zabytku;

• prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku;

• zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie;

• korzystania z zabytku w sposób gwarantujący trwałe zachowanie jego wartości;

• popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury (zob. art. 5 ustawy).

Formy ochrony zabytków

W polskim prawie przewiduje się kilka form ochrony zabytków, do których należą:

• Wpis do rejestru zabytków – jest prowadzony dla zabytków znajdujących się na obszarze województwa przez wojewódzkiego konserwatora zabytków (WKZ). Zabytek nieruchomy wpisuje się do rejestru zabytków na podstawie decyzji WKZ z urzędu bądź też na wniosek właściciela zabytku lub użytkownika wieczystego gruntu, na którym znajduje się zabytek nieruchomy; Zabytek ruchomy może zostać wpisany do rejestru zabytków na podstawie decyzji WKZ, wydanej na wniosek właściciela zabytku. Natomiast w przypadku uzasadnionej obawy zniszczenia, uszkodzenia bądź nielegalnego wywiezienia tego zabytku za granicę – WKZ może wydać z urzędu decyzję o wpisie zabytku ruchomego do rejestru. Warto odnotować, że informację o wpisie zabytku nieruchomego do rejestru ogłasza się, na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków, w wojewódzkim dzienniku urzędowym.

Przepisy ustawy określają również warunki i procedurę skreślenia zabytku (lub jego części) z rejestru zabytków. Może to nastąpić, jeśli zabytek wpisany do rejestru zabytków uległ zniszczeniu w takim stopniu, że utracił swoją wartość historyczną, artystyczną lub naukową, albo też w przypadku, gdy wartość zabytku będąca podstawą wydania decyzji o wpisie do rejestru zabytków nie została potwierdzona w nowych ustaleniach naukowych. Z rejestru skreśla się również otoczenie zabytku. Ponadto przepisy stanowią, że z rejestru skreśla się także zabytek, który: został na stałe wywieziony za granicę; został wpisany do inwentarza muzeum; wszedł w skład narodowego zasobu bibliotecznego. „Procedura” określa, że skreślenia zabytku z rejestru następuje na podstawie decyzji ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego. Na podstawie decyzji ministra wojewódzki konserwator zabytków ogłasza informację o skreśleniu zabytku z rejestru w wojewódzkim dzienniku urzędowym.

Należy dodać, że do rejestru zabytków nie wpisuje się zabytku wpisanego do inwentarza muzeum lub wchodzącego w skład narodowego zasobu bibliotecznego.

• Uznanie zabytku za pomnik historii – tę formę ochrony stosuje się wobec zabytków szczególnie cennych dla dziedzictwa narodowego. Uznanie zabytku nieruchomego, wpisanego do rejestru zabytków, za pomnik historii lub park kulturowy o szczególnej wartości dla kultury – dokonuje Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, na wniosek ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, w drodze rozporządzenia ogłaszanego w „Monitorze Polskim”. W rozporządzeniu określa się granice zabytków uznanych za pomnik historii;

• Utworzenie parku kulturowego – w celu ochrony krajobrazu kulturowego oraz zachowania wyróżniających się krajobrazowo terenów wraz z zabytkami nieruchomymi, które są charakterystyczne dla miejscowej tradycji osadniczej i budowlanej, rada gminy, po zasięgnięciu opinii właściwego wojewódzkiego konserwatora zabytków, może utworzyć park kulturowy na podstawie uchwały, określając jego granice oraz sposób ochrony. Plan ochrony parku kulturowego, sporządzony przez organ samorządowy – wójta, (burmistrza, prezydenta miasta), zatwierdza rada gminy;

• Ustalenie ochrony zabytków w planach zagospodarowania przestrzennego rozwoju kraju, województw, powiatów i gmin oraz strategii rozwoju województw i gmin, a także w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego – polega w szczególności na określeniu rozwiązań niezbędnych w celu zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przywracania obiektów zabytkowym do jak najlepszego stanu. W planie uwzględnia się zwłaszcza ochronę zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków, zabytków nieruchomych znajdujących się w gminnej ewidencji zabytków i parków kulturowych (por. przepisy art. 7 – 22 ustawy);

• Umieszczanie na zabytku nieruchomym znaku informacyjnego „Zabytek chroniony prawem” – należy do właściwości starosty, który – w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków, może umieszczać znak informacyjny „Zabytek chroniony prawem” na zabytkach wpisanych do rejestru zabytków nieruchomych znajdujących się na terenie powiatu. Szczegółowe informacje dotyczące formy graficznej znaku, jego rozmiarów i sposobu jego umieszczenia na zabytkach nieruchomych zostały określone w rozporządzeniu Ministra kultury z dnia 9 lutego 2004 r. w sprawie wzoru znaku informacyjnego umieszczanego na zabytkach nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków

Omówione formy ochrony zabytków są stosowane w okresie pokoju, zachowują swoje znaczenie, wszak z pewnymi ograniczeniami, także w sytuacjach kryzysowych i stanach nadzwyczajnych.

Warto, w tym kontekście, zwrócić uwagę na uznane i respektowane w Polsce formy zbiorowej międzynarodowej ochrony dóbr kulturalnych (zabytków) stanowiących dziedzictwo kulturalne lub naturalne o wyjątkowej i powszechnej wartości. Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego przyjęta w 1972 roku w Paryżu przez UNESCO (ratyfikowana przez państwo polskie w 1976 r.) nakłada na państwo-stronę konwencji obowiązek zapewnienia identyfikacji dóbr kulturalnych i naturalnych wpisanych na „Listę światowego dziedzictwa”, ochrony, konserwacji, rewaloryzacji i przekazania przyszłym pokoleniom tego dziedzictwa znajdującego się na ich terytorium. Troska i zachowanie dóbr światowego dziedzictwa w jak najlepszym stanie spoczywa w pierwszym rzędzie na państwie właścicielu. W postanowieniach konwencji przewiduje się również możliwość korzystania ze współpracy i pomocy międzynarodowej, w szczególności w dziedzinie finansowej, artystycznej, naukowej i technicznej.

Spośród najcenniejszych zabytków polskiego dziedzictwa narodowego, na wniosek polskich władz, na „Listę światowego dziedzictwa” UNESCO zostało wpisanych kilkanaście dóbr kulturalnych i naturalnych. Należą do nich m.in. unikatowe drewniane obiekty sakralne na terenie Dolnego Śląska (Kościoły Pokoju w Świdnicy i Jaworze) oraz Małopolski, cztery historyczne zespoły i obszary miejskie wraz z zabytkową architekturą (Krakowa, Warszawy, Zamościa i Torunia), a także Kopalnia Soli w Wieliczce i Puszcza Białowieska.

Ewidencja zabytków

Ewidencja zabytków stanowi zasadniczy katalog informacji o zasobie zabytków na określonym terenie (gmina, województwo, kraj) czy w obszarze zbiorów określonego rodzaju zabytków (muzealia, narodowy zasób biblioteczny, narodowy zasób archiwalny). Jest zarówno źródłem wiedzy o określonym zabytku z punktu widzenia jego wartości historycznej lub artystycznej, miejscu usytuowania zabytku w danym regionie czy, szerzej, wśród najcenniejszych zabytków dziedzictwa narodowego, a także danych o aktualnym i poprzednich właścicielach zabytku. Ewidencjonowanie zabytków jest też podstawą w planowaniu ochrony zabytków oraz sporządzaniu programów opieki nad zabytkami przez gminy, powiaty i województwa.

Przepisy ustawy określają organy administracji zobowiązane do ewidencji zabytków i sposób jej prowadzenia.

Gminna ewidencja zabytków – stanowiąca podstawową dokumentację jest prowadzona przez organ gminy: wójta (burmistrza, prezydenta miasta) w formie zbioru kart adresowych zabytków nieruchomych znajdujących się na terenie gminy, które są objęte wojewódzką ewidencją zabytków.

Wojewódzka ewidencja zabytków – należy do właściwości wojewódzkiego konserwatora zabytków, który prowadzi tę ewidencję w formie kart ewidencyjnych zabytków nieruchomych i ruchomych znajdujących się na obszarze województwa. Należy zaznaczyć, że włączenie karty ewidencyjnej zabytku ruchomego niewpisanego do rejestru wojewódzkiej ewidencji zabytków wymaga zgody właściciela zabytku.

Krajowa ewidencja zabytków – jest prowadzona przez Generalnego Konserwatora Zabytków (GKZ) w formie zbioru kart ewidencyjnych zabytków znajdujących się w wojewódzkich ewidencjach zabytków.

Warto również zwrócić uwagę, że do właściwości Generalnego Konserwatora Zabytków należy prowadzenie, w formie zbioru kart informacyjnych, krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem. W celu ujęcia w wykazie, informacje o zabytkach skradzionych bądź wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem, są zobowiązane przekazywać niezwłocznie GKZ: wojewódzki konserwator zabytków oraz właściwe organy Policji, Straży Granicznej i administracji celnej.

Dlatego też znajomość przepisów regulujących podstawowe kwestie dotyczące rodzajów zabytków, form ich ochrony oraz sposobu ewidencjonowania zabytków i obowiązujących w tym zakresie procedur jest podstawową powinnością organów administracji publicznej i zarządzania kryzysowego, kierowników jednostek organizacyjnych i dowódców posiadających zabytki zobligowanych do uczestniczenia w ochronie zabytków. Ponadto w planowaniu ochrony zabytków uwzględnia się obligatoryjnie zabytki nieruchome i ruchome wpisane do rejestru zabytków, prowadzonego na obszarze województwa przez wojewódzkiego konserwatora zabytków.

KEN