Plan ochrony zabytków – krok po kroku...

Metodyka opracowania planu ochrony zabytków. Poradnik
Mamy środek lata, początek sierpnia a ja proponuję temat planowania ochrony zabytków… Niektórym czas kanikuły może wydać się nieodpowiedni  na takie przedsięwzięcia. Z doświadczenia jednak wynika co innego. Tak naprawdę to każdy czas jest dobry, aby zadbać o ochronę zabytków. Zawczasu prognozować zagrożenie, planować sposoby zapobiegania, przeciwdziałania oraz  zabezpieczenia zabytków nieruchomych i zbiorów, kiedy nie jest za późno.  Przysłowiowe budowanie wałów, kiedy powódź zalewa okoliczne tereny i miejscowości, jak to się zdarza w życiu, to trud nie tylko spóźniony, co często daremny.
Problem w szczególności dotyczy organów administracji samorządowej stopnia gminy i, w mniejszym rozmiarze,  powiatu, a zwłaszcza – jak wykazują statystyki wojewódzkich konserwatorów zabytków – kierowników jednostek organizacyjnych posiadających zabytki, które, w świetle obowiązującego prawa krajowego, podlegają ochronie. Adresaci najczęściej znają dotyczące ich przepisy rozporządzenia Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i  sytuacji kryzysowych. Gorzej, jako się rzekło, z ich realizacją.

…KRÓTKI PRZYSPIESZONY KURS

Dlatego przypomnę tylko dwa kluczowe postanowienia  cytowanego aktu.  Warto pamiętać, że przepis par. 3 ujmuje zwięźle zawartość planu i wyszczególnia literalnie dokumenty planistyczne, jakie należy sporządzić. Natomiast przepis par. 4, wiążący bezpośrednio wykonawców, wskazuje procedurę postępowania przy wykonywaniu planu i określa konkretnie odpowiedzialność organów i osób.
Kiedy zatem w lipcu, zamiast słonecznej aury, natura zesłała nam „lipcopad”, jak mawiali ludzie, a nad naszym krajem utrzymywały się ulewy i burze  grożąc powtórką groźnych powodzi i podtopień  z ubiegłego roku, przypomniałem sobie o zniszczeniach wielu zabytków, jakie się wówczas dokonały. Czy wyciągnięto wnioski z tej dramatycznej lekcji? Trudno powiedzieć, obserwując tegoroczne zmagania z zalewaniem miejscowości i miast, a także podtopieniami nieruchomości. Pomyślałem, że nie od rzeczy będzie wrócić do sprawy niewykonanych jeszcze tu i ówdzie planów, a także  zaproponować krótki, przyspieszony kurs, krok po kroku, jak wykonać ten ważny dokument - plan ochrony zabytków?
Nie święci garnki lepią, jak mówi porzekadło, może zabierzmy się razem do tej planistycznej roboty…
Na początek ustalmy czym jest plan ochrony zabytków?
Najkrócej ujmując, taki plan ochrony zabytków jest dokumentem określającym zamiar i sposób działania właściciela lub odpowiedniego stopnia organu administracji w sytuacji realnego zagrożenia pozostających pod jego pieczą obiektów zabytkowych lub zbiorów, albo też i jednych i drugich. Istotną cechą planu jest jego realność, co w praktyce oznacza dostosowanie planowanych przedsięwzięć zapobiegawczych, ochronnych i ratowniczych do rodzaju i stopnia zagrożenia przewidywanego w miejscu usytuowania zabytku, zespołu zabytków, bądź też zasobu najcenniejszych zabytków na obszarze gminy, powiatu czy województwa. W planie uwzględnia się również niezbędne siły i środki oraz przedsięwzięcia w poszczególnych etapach ochrony zabytków i czas ich wykonania. Oczywiście, biorąc pod uwagę własne możliwości oraz potrzeby, które można zgłaszać do właściwego terytorialnie organu administracji publicznej.

SKŁADNIKI I REALNOŚĆ PLANU…

Metodyka opracowania planu ochrony zabytków - gmina, powiat. Poradnik

Albowiem realność planu to podstawowa gwarancja jego użyteczności w przypadku zaistnienia zagrożenia. Zatem planowanie ochrony zabytku (zabytków nieruchomych, w tym również sakralnych) wymaga nie tylko wnikliwej analizy rodzaju i stopnia zagrożenia całego obiektu, ważnych detali architektonicznych jak i poszczególnych elementów stanowiących jego wyposażenie.
Warto również zauważyć, iż taki dokument planistyczny jest zatem określoną koncepcją działania kierownika jednostki organizacyjnej (administratora parafii, rządcy kościoła) i odpowiedniego stopnia organu administracji publicznej.
Szczegółową strukturę planu ochrony zabytków jednostki organizacyjnej (muzeum, biblioteki, parafii, kościoła itp.), opis podstawowych dokumentów cząstkowych oraz wzory znaków taktycznych, wykazów i formularzy zawiera „Instrukcja przygotowania i realizacji planów ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych”, stanowiąca Załącznik do cytowanego rozporządzenia Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 roku. Praca z „Instrukcją...” pozwala lepiej zrozumieć zadania stawiane wykonawcom planów, jak również nakazane procedury. Wszakże zapisy wykonawcze wymagają również adaptacji do rzeczywistych uwarunkowań konkretnego obiektu i wynikających z nich działań i potrzeb realizacyjnych.
Jakie zatem czynności powinien przedsięwziąć kierownik jednostki organizacyjnej posiadającej zabytki, żeby opracować plan ochrony zabytku, który spełniałby wymogi realności i użyteczności oraz zasadę zgodności działania z planem przedsięwzięć właściwego zespołu reagowania kryzysowego i jednostek ratowniczych działających w systemie obrony cywilnej.
Krok pierwszy – rozpoczynamy od najzwyklejszego ustalenie stanu zasobu zabytków nieruchomych i ruchomych podlegających ochronie. Wielce pomocna w tym swoistym bilansie może okazać się ewidencja zabytków prowadzona przez właściwe organy administracji publicznej  i ochrony zabytków (wójt lub burmistrz, prezydent miasta, wojewódzki konserwator zabytków). W przypadku muzeum lub biblioteki, posiadającej narodowy zasób biblioteczny, warto przy okazji pracy nad planem sprawdzić, czy zgromadzone zasoby zabytków ruchomych odpowiadają zapisom w księgach inwentarzowych.  Jeśli chodzi o obiekty sakralne, prowadzą one własną ewidencję dzieł sztuki kościelnej parafii czy kościoła, sporządzona zgodnie z postanowieniami „Norm...”, która może być podstawą  określenia aktualnego stanu zabytków.
Przy sposobności warto również dokonać oceny: stanu utrzymania i zabezpieczenia zabytków przed pożarem, włamaniem i kradzieżą oraz innymi możliwymi zagrożeniami. Sprawdzić sprawność systemów zabezpieczeń i alarmowania, a także stan dróg dojazdowych do obiektu, miejsc i możliwości poboru wody, itp.

PROGNOZOWANIE ZAGROŻEŃ TO KLUCZ…

Krok drugi  - polega na uzyskanie danych o prognozowanych zagrożeniach obiektu (obiektów) zabytkowego, a tym samym potwierdzenie własnych obserwacji i ustaleń, w gminnym zespole reagowania lub miejskim zespole zarządzania kryzysowego (w dużych aglomeracjach będzie to biuro bezpieczeństwa i zarządzania kryzysowego). Odwiedzając taki zespół można również ustalić (ewentualnie uzgodnić), czy przewiduje się wydzielenie określonych jednostek ratownictwa (jakie siły i środki), działających w systemie obrony cywilnej, do akcji ratowniczych na wypadek zagrożenia zabytków jednostki organizacyjnej. Można też wymienić informacje dotyczące systemu łączności (środki i sygnały). W ten sposób realizuje się również zasada spójności danych zawartych w planie ochrony zabytków z danymi zamieszczonymi w planie odpowiedniego  organu zarządzania kryzysowego i obrony cywilnej, a także działaniami przewidywanymi przez te organy w sytuacjach wystąpienia zagrożeń.
Krok trzeci – jeśli dysponujemy danymi o zasobach i o realnych zagrożeniach zabytków należałoby w oparciu o te informacje przeprowadzić oględziny obiektu, jego części, cennych detali wystroju architektonicznego, jak również usytuowania i bezpieczeństwa zbiorów czy zabytkowego wyposażenia np. świątyni, pałacu lub zamku. Na tej podstawie można przyjąć  ustalenia precyzujące, które z części obiektu, detali czy muzealiów mogą być najbardziej wrażliwe lub narażone na określone zagrożenia. Kierownik jednostki organizacyjnej (w przypadku obiektu sakralnego - administrator parafii lub rządca kościoła) może zaprosić do pomocy w tych czynnościach i wypracowaniu wniosków ekspertów lub osoby, posiadające odpowiednie przygotowanie i doświadczenie zawodowe (np. inżyniera architekta, specjalistę od ochrony obiektów, strażaka, policjanta).
Krok czwarty - wnioski z przeprowadzonej analizy zagrożenia oraz oględzin administrowanych obiektów zabytkowych są niezbędne do sporządzenia głównego dokumentu cząstkowego planu, jakim jest – wspomniany wyżej zamiar działania. W dokumencie tym należałoby ująć w sposób przejrzysty całą strategię ochrony zabytku (zabytków) przed możliwymi zagrożeniami, uwzględniając poszczególne etapy działania. Zespół współpracujący z kierownikiem jednostki organizacyjnej lub wspierający  administratora parafii czy rządcę kościoła w przeprowadzeniu analizy i wypracowaniu wniosków, może z powodzeniem współpracować także w określeniu  takiej strategii, będącej swoistą myślą przewodnią całego planu ochrony obiektu.
Krok piąty - dysponując zatem opracowanym zamiarem działania można przystąpić do wykonania innych dokumentów cząstkowych planu, które powinny szczegółowo wypełniać myśl przewodnią konkretnymi przedsięwzięciami planistycznymi, wykazami i schematami. Spośród wymienionych w „Instrukcji...” zaleceń i wzorów dokumentów należy przede wszystkim uwzględnić następujące, dostosowując je do specyfiki obiektu (obiektów) zabytkowego:
A. Składniki części planu ochrony odnoszące się do zabytku (zespołu zabytków) nieruchomego:

• „Plan (mapa w małej skali) usytuowania obiektu zabytkowego” – powinny  przedstawiać w formie graficznej: obiekt, jego dowiązanie  do przyległego terenu, a zwłaszcza do lokalnych dróg i szlaków komunikacyjnych oraz innych obiektów, a także źródła ewentualnych zagrożeń, itp. Znaki taktyczne, którymi należy się posłużyć przy sporządzaniu planu, są zamieszczone w załączniku nr 1 do „Instrukcji...”. Do planu można dołączyć fotogram obiektu podlegającego ochronie oraz szkice rzutów poziomych;

• „Karta projektowa” (pkt 4, ppkt 2 „Instrukcji...”) – zawiera szkic, ukazujący sposób technicznego zabezpieczenia cennych detali architektonicznych nieruchomego zabytku (np. portal, tympanon, rzeźba, freski), wykaz prac i materiałów, kalkulację sił i środków oraz czasu  wykonania prac zabezpieczających. Zadania i czynności opisane w „Karcie...” realizuje się w razie konfliktu zbrojnego. Typowe rozwiązania technicznych prac zabezpieczających oraz wykaz wzorów tych dokumentów zawiera opracowanie Ministerstwa Kultury i Sztuki pt. „Ogólne zasady realizacji technicznych prac zabezpieczenia nieruchomych dóbr kultury na wypadek konfliktu zbrojnego”, które jest dostępne w Wojewódzkim Urzędzie Ochrony Zabytków.

• Organizacja prac zabezpieczających I i II kolejności (załącznik nr 2 do „Instrukcji...”) – cenne elementy wystroju architektonicznego planowane do zabezpieczenia w razie konfliktu zbrojnego można przedstawić również na fotografiach;

• „Plan oznakowania obiektu (obiektów) zabytkowego znakiem rozpoznawczym Konwencji haskiej” – sporządza się graficznie ze wskazaniem miejsc rozmieszczenia znaków  (wzór i rozmiary znaku zawiera załącznik nr 3 do „Instrukcji...”);

B. Składniki części planu ochrony dotyczące zabytków ruchomych:

• „Wykaz zbiorczy zabytków ruchomych” (wzór wykazu zawiera załącznik nr 4 do „Instrukcji...”);

• „Wykaz kart tożsamości” (wzór „Karty tożsamości” przedstawiono w załączniku nr 5 do „Instrukcji...”);

• „Napisy na opakowaniach ruchomych zabytków sakralnych” (wzory napisów zaprezentowano w załączniku nr 6 do „Instrukcji...”);

• „Wykazy (spisy) ruchomych zabytków sakralnych z numerami ewidencji i opakowań” (wzór zawiera załącznik nr 7 do „Instrukcji...”).

W przypadku planowania ukrycia cennych ruchomych zabytków w razie zagrożenia konfliktem zbrojnym  zalecane jest ukrycie i zabezpieczenie zabytków w obiekcie (odpowiednio przygotowane pomieszczenie, sejf czy szafy ognioodporne) lub najbliższym jego otoczeniu.

OBOWIĄZUJĄCE WYMOGI I PROCEDURY…

Krok szósty - w dalszych pracach planistycznych warto pamiętać o kilku podstawowych wymogach:
po pierwsze – plan ochrony stanowi jeden dokument, w którym wydziela się część dotyczącą ochrony zabytku nieruchomego (np.: CZĘŚĆ I – ORGANIZACJA I SPOSÓB OCHRONY PAŁACU STASZYCA oraz część obejmującą ochronę zabytków ruchomych (np.: CZĘŚĆ II ORGANIZACJA I SPOSÓB OCHRONY ZABYTKÓW RUCHOMYCH  PAŁACU STASZYCA). W części I należałoby zamieścić niezbędne (m.in. wymienione wyżej) dokumenty opisowe i graficzne (plan usytuowania pałacu, karta projektowa, szkice, zdjęcia itp.) oraz inne załączniki związane merytorycznie z ochroną obiektu nieruchomego. Część II powinna zawierać m.in. wyszczególnione wyżej dokumenty lub ich wzory oraz niezbędne załączniki w formie spisów, tabel, fotografii itp. Spis treści, umieszczony na początku planu, musi przejrzyście i precyzyjnie informować o poszczególnych częściach planu oraz dotyczących ich dokumentach cząstkowych i załącznikach – powinien stanowić swoisty przewodnik po elementach składowych planu;
po drugie – forma strony tytułowej planu, której wzoru nie zamieszczono w załącznikach do „Instrukcji...”, powinna również odpowiadać odpowiednim ustaleniom zawartym w rozporządzeniu. Przede wszystkim tytuł planu przyjmuje się zgodnie z przepisem § 4 ust. 1 rozporządzenia – jego przykładowe brzmienie może być następujące: PLAN OCHRONY ZABYTKÓW PAŁACU STASZYCA NA WYPADEK KONFLIKTU ZBROJNEGO I SYTUACJI KRYZYSOWYCH. W górnej lewej części strony tytułowej umieszcza się napis: pierwszy wiersz – Zatwierdzam, a w drugim wierszu podaje się nazwę organu zatwierdzającego, np. Prezydent Krakowa. W dolnej części strony od lewej umieszcza się napis: Uzgodniono, natomiast w drugim wierszu podaje się nazwę organu ochrony zabytków uzgadniającego, np. Małopolski Wojewódzki Konserwator Zabytków. W prawym dolnym rogu  strony tytułowej podaje się pełną nazwę stanowiska (funkcji) wykonawcy planu oraz imię i nazwisko oraz kładzie się pieczęć herbową instytucji.
Krok siódmy - wreszcie, jako finalne można uznać czynności związane z procedurami uzgodnienia i zatwierdzenia planu ochrony zabytków, jego przechowywania i aktualizacji.
Procedura uzgodnienia i zatwierdzania planu ochrony zabytków jednostki organizacyjnej (parafii, kościoła) wynika z par. 4 ust. 1 rozporządzenia i wiąże kierownika jednostki organizacyjnej, a także administratora parafii lub rządcę kościoła. Opracowany plan ochrony zabytkowego obiektu należy uzgodnić z wojewódzkim konserwatorem zabytków, który w świetle przepisów ustawy i rozporządzenia jest organem ochrony zabytków właściwym w zakresie uzgodnienia dokumentu bądź też wskazania w nim nieprawidłowości i oznaczenia terminu ich usunięcia. Uzgodniony plan ochrony zabytku (zabytków), w zależności od właściwości miejscowego organu administracji samorządowej, przedstawia się do zatwierdzenia wójtowi gminy lub burmistrzowi, prezydentowi miasta.
Procedurę przechowywania planu ochrony zabytków jednostki organizacyjnej, w tym parafii lub kościoła, określa przepis § 5 ust. 2 pkt 1, zgodnie z którym plan na tym poziomie organizacyjnym sporządza się w trzech egzemplarzach. Postępowanie z zatwierdzonym dokumentem jest następujące: pierwszy egzemplarz planu pozostaje u wykonawcy; drugi egzemplarz przekazuje się właściwemu terenowemu organowi obrony cywilnej; natomiast trzeci egzemplarz należy przekazać organowi ochrony zabytków - właściwemu ze względu na miejsce usytuowania obiektu wojewódzkiemu konserwatorowi zabytków).
Procedura aktualizacji dokumentu ochrony zabytków, określona w § 5 ust. 1, jest jednolita dla wszystkich planów i zgodnie z nią plany aktualizuje się w terminie do 31 marca każdego roku, według stanu na dzień 31 grudnia roku poprzedniego. W karcie aktualizacji planu dokonuje się wpisów dotyczących: zmian stanu zabytków i miejsca ich stałego eksponowania bądź przechowywania; organizacji i sposobu ochrony; a także innych zmian mających istotny wpływ na kształt i zawartość dokumentu planistycznego. Kopie wpisów aktualizacyjnych przesyła się organom, które są w posiadaniu drugiego i trzeciego egzemplarza dokumentu.

KILKA UWAG NA ZAKOŃCZENIE

Mogą się one okazać przydatne w poszczególnych fazach pracy nad sporządzaniem planu. 
Przed przystąpieniem do wykonania dokumentu planistycznego warto zapoznać się z obowiązującymi aktami prawnymi przywołanymi w artykule. Prześledzenie przepisów odnoszących się do zasad planowania ochrony zabytków w jednostce organizacyjnej na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych pozwoli ustalić najważniejsze problemy do rozwiązania i ukierunkować pracę wykonawcy (wykonawców).
W miarę możliwości i posiadanego czasu warto zapoznać się z literaturą ujmującą tę problematykę w różnych kontekstach – niektóre podstawowe pozycje wskazano w artykule, jak choćby publikacje Kazimierza Nicińskiego: „Metodyka opracowania planu ochrony zabytków. Poradnik” lub „Metodyka opracowania planu ochrony zabytków – Gmina, Powiat. Poradnik. W sprawach zabytków sakralnych i sztuki kościelnej godne polecenia jest wydawnictwo Ks. prof. Janusza St. Pasierba „Ochrona zabytków sztuki kościelnej”, Warszawa 1995, jak również „Normy postępowania w sprawach sztuki kościelnej”, ustanowione przez Konferencję Episkopatu Polski, które obowiązują od 1 kwietnia 1973 roku.
Jeśli rozwiązanie pewnych spraw okaże się nazbyt trudne bądź też zrodzi wątpliwości wykonawcy, należy skorzystać z możliwości konsultacji z osobami kompetentnymi w zakresie ochrony zabytków (historycy sztuki, architekci, muzealnicy itp.) lub też szukać pomocy w wojewódzkim urzędzie ochrony zabytków.
Wartościowy może okazać się również udział w tematycznym szkoleniu, organizowanym przez organ ochrony zabytków, bądź też organy zarządzania kryzysowego lub obrony cywilnej urzędów administracji publicznej.

                                                                                                      KEN